بستن
.jpg)
عوامل زیان آور فیزیکی در محیط کار
بر اساس آمار های موجود سالانه بیش از 2 میلیون نفر در دنیا بر اثر بیماری شغلی جان خودشون رو از دست می دهند. این بیماری ها ماحصل عدم توجه و کنترل به عوامل زیان آور محیط کار می باشد. عوامل زیان آور محیط کار عواملی هستند که در نتیجه فرایند های مختلف در محیط کار ایجاد می شوند و می توانند به افراد آسیب برسانند. به طورکلی عوامل زیان‌آور در محیط کار به دسته‌های عوامل فیزیکی، مکانیکی، روانی، بیولوژیکی، شیمیایی و ارگونومیکی تقسیم‌بندی می‌شوند و به اختصاص در اینجا به عوامل زیان‌آور فیزیکی می‌پردازیم.
عوامل فیزیکی زیان‌آور در محیط کار به‌صورت زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:
- صدا (Voice)
- روشنایی (Lighting)
- ارتعاش (Vibration)
- تنش‌های گرمایی و سرمایی (Heat & Cold Stress)
- پرتو (Radiation)
عوامل زیان‌آور فیزیکی در محیط کار
صدا (Voice)
صدا با زندگی انسان‌ها عجین شده است و ما انواع صداهایی را که چه خوشایند (Sound) و چه آزاردهنده (Noise) هستند، می‌شنویم. به همین ترتیب در زندگی امروزه ما، صدا یکی از خطرات شغلی و صنعتی به شمار می‌آید. صدا، موج ارتعاشی است که در محیط‌های مختلف گاز، مایع و جامد منتقل می‌شود. برینس‌فیلد (Brinsfiled) در سال 2009 از صدا این‌چنین تعریف می‌کند که: صدا را می‌توان به عنوان بیان ایده‌ها، اطلاعات، نظرات و یا نگرانی‌ها تعریف کرد، درحالی که سکوت را می‌توان به عنوان پنهان کردن آنها بیان کرد.
جدول زیر تفاوت دسته‌بندی فرکانس در علم فیزیک را با بهداشت حرفه‌ای مقایسه می‌کند:
اثرات صدا بر روی سیستم شنوایی انسان
اثرات صدا بر روی سیستم شنوایی به سه دسته تقسیم می‌گردند:
1- افت موقت شنوایی (TTS: Temporary Threshold Shift): حداقل تراز فشاری که می‌تواند باعث TTS شود، 65 دسی‌بل است. این عارضه بسته به تراز فشار صوت و مدت مواجهه می‌تواند از چند ساعت تا چند هفته طول بکشد و اغلب در تماس غیرشغلی به‌وجود می‌آید.
2- افت دائم شنوایی (PTS: Permanent Threshold Shift): در صورتی که تماس شخص با صدا به طریقی قطع نگردد و مواجهه همچنان تکرار شود، افت موقت شنوایی (TTS) به افت دائم شنوایی (PTS) تبدیل می‌شود. این تغییر غیرقابل‌برگشت است. این افت عمدتا از فرکانس 4000 هرتز شروع شده و میزان آن بسته به عوامل مختلف فردی و محیطی متفاوت است. لازم به ذکر است که TTS و PTS تحت عنوان کلی افت شنوایی ناشی از صدا (NIHL: Noise Induced Hearing Loss) بیان می‌شوند.
شکل 1: اثرات کاهش شنوایی
3- ترومای آکوستیک یا ضربه صوتی (Acoustic Trauma): تماس ناگهانی با صدای زیاد مانند صدای انفجار، شلیک تفنگ و خمپاره که سبب کاهش دائم شنوایی می‌شود.
اثرات فیزیولوژیکی صدا بر روی انسان
صدای زیاد باعث افزایش ضربان قلب، افزایش تعداد تنفس، بالا رفتن فشار خون و نیز مصرف اکسیژن می‌شود. از دیگر اثرات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اثرات روانی صدا
- اثرات صدا بر خواب
- اثرات صدا بر روند انجام کار
- اثرات صدا بر آسایش فردی
- اثرات صدا بر میزان اختلالات در مکالمه
راه‌های پیشگیری و کاهش اثرات صدا بر افراد در محیط‌کار
برای این امر باید در محیط‌کار موارد زیر را رعایت کرد:
- اصول مکانیکی و مهندسی
- برگزیدن افراد مناسب برای کار مشخص
- معاینات دوره‌ای
- تغییر کار
- استفاده از تجهیزات حفاظت فردی
1- اصول مکانیکی و مهندسی: از مهم‌ترین عوامل برای پیشگیری از اثرات صدا بوده چنان‌که به معنای کاهش صدا در منبع یا تغییر در ساختار دستگاه‌های محیط‌کار است.
2- برگزیدن افراد مناسب برای کار مشخص: معاینات قبل از استخدام (بدو استخدام) کارگران باید با دقت انجام شود؛ یکی از فاکتور‌هایی که بررسی می‌شود آزمایش شنوایی‌سنجی فرد است تا کارفرما از سلامتی فرد مورد استخدام اطلاع پیدا کند.
3- معاینات دوره‌ای: همه کارگرانی که در محیط‌های کاری دارای آلودگی صوتی کار می‌کنند به صورت دوره‌ای و طبق اصول و با دقت باید آزمایش شنوایی‌سنجی بر روی آنها انجام شود.
4- تغییر کار: در صورت تشخیص اینکه کارگری دارای مشکل شنوایی است باید نوع یا محل کار فرد عوض گردد و به محیطی که به گوش شخص آسیب بیشتر نزند، منتقل شود.
5- استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE): در محیط‌کاری که دارای آلودگی‌های صوتی است، افراد باید از تجهیزات حفاظت فردی از جمله ایرپلاگ (Earplug) که در مجرای خارجی و داخل گوش قرار گرفته و آن را مسدود می‌کند و صدا را در حدود 25 تا 30 دسی‌بل کاهش می‌دهد، استفاده کنند؛ یا اینکه از ایرماف (Earmuff) که بسیار شبیه هدفون هستند و به طور کامل گوش را از بیرون می‌پوشانند و بطور متوسط حدود 15 تا 30 دسی‌بل از شدت صدا می‌کاهند، استفاده کنند. ایرپلاگ در فرکانس‌های بم و ایرماف در فرکانس‌های زیر حفاظت بهتری ایجاد می‌کند.
روشنایی (Lighting)
پیشرفت صنایع، افزایش واحدهای صنعتی و تولیدی و نیاز روزافزون به بازده بیشتر صنایع برای فراهم آوردن نیازهای مصرف‌کنندگان، باعث شده است که کار بیشتر در محیط‌های بسته در مدت شب و روز ادامه داشته باشد. بنابراین، استفاده از نور، چه به‌صورت طبیعی و چه به‌صورت مصنوعی قابل اهمیت است.
روشنایی به عنوان یک عامل فیزیکی در محیط‌های کاری است که در صورت فراهم نبودن کیفیت و کمیت مناسب آن می‌تواند به ریسک فاکتوری برای پیدایش اختلالات بینایی، جسمی و روحی و یا حوادث در محیط‌های کاری مبدل گردد.
ویژگی‌های روشنایی رضایت‌بخش
روشنایی رضایت‌بخش دارای ویژگی‌های زیر است:
- نور کافی باشد
- نور از نظر پخش مطلوب باشد
- درخشندگی سطوح، سبب چشم زدگی نگردد
- سایه‌های مزاحم موجود نباشد.
بیناب امواج الکترومغناطیس و نور مرئی
نور بخشی از طیف امواج الکترومغناطیس است که بین طول‌موج‌های 380 تا 750 نانومتر قرار دارد. نور در برخورد با سلول‌های گیرنده شبکیه چشم انسان دریافت و پس از ارسال به مغز، طیف آن درک می‌گردد. طیف دریافت شده از محیط اطراف بر مبنای خصوصیات آن در مغز به‌صورت نور، رنگ یا شیء درک می‌گردد.
شکل 2: امواج الکترومغناطیس و طیف نور مرئی
کمیت‌های روشنایی
شدت نور (Luminous Intensity): مقدار نوری که در زاویه مشخص یا یک جهت وجود دارد، نماد شدت نور I بوده و واحد آن کاندلا (cd) است.
بهره نوری (Luminous efficacy): نسبت شار نوری یک لامپ به توان مصرفی آن. نماد ضریب بهره نوری η بوده و واحد آن لومن بر وات (lm/W) است. به عبارتی هرچه بهره نوری یک منبع روشنایی بیشتر باشد، به این معنی است که این لامپ با مصرف انرژی کمتر، نور بیشتری تولید می‌کند؛ بنابراین، دارای کارایی بهتر و همچنین مقرون به صرفه‌تر است.
شدت روشنایی (Illuminance): میزان شار نوری منتشر شده از یک منبع روشنایی بر واحد سطح را شدت روشنایی گویند و آن را با نماد E نشان می‌دهند. واحد شدت روشنایی Foot-candle (Fc) و در سیستم SI لوکس (Lux) است. در واقع شدت روشنایی همان مقدار نوری است که به واحد سطح می‌رسد. هنگامی که منبع روشنایی و مساحت سطح نسبت به یکدیگر بی‌نهایت نباشند، می‌توان شدت روشنایی را از رابطه زیر محاسبه کرد:
Φ شار نوری بوده و واحد آن لومن (lm) است.
A واحد سطح بوده و واحد آن متر مربع است.
برای بدست آوردن میزان شدت روشنایی یک محیط در عمل، از دستگاه لوکس‌متر استفاده می‌شود.
ارتعاش (Vibration)
ارتعاش یک حرکت نوسانی حول نقطه تعادل است. نظریه ارتعاش حرکت نوسانی اجسام، نیروهای مربوط و اثرات ناشی از انتقال آن را به بدن انسان بررسی می‌کند. کلیه اجسامی که دارای جرم و خاصیت کشسانی می‌باشند، قادر به ارتعاش هستند. بنابراین، بیشتر ماشین‌آلات و ابزارهای گوناگون به نسبت‌های متفاوتی تحت تأثیر ارتعاش قرار می‌گیرند.
عوامل مؤثر در اندازه‌گیری و تأثیرات ارتعاش
1) بسامد: تعداد نوسان‌ها (چرخه‌ها) در واحد زمان.
2) دامنه: هر چه دامنه حرکت ارتعاشی وارده بر بدن بیشتر باشد، آسیب‌های جسمانی ناشی از آن نیز بیشتر خواهد بود.
3) جهت: واکنش انسان به ارتعاش تمام بدن به مقدار زیادی به جهت اعمال انرژی ارتعاشی به بدن بستگی دارد.
4) زمان: هرچه زمان مواجهه با ارتعاش بیشتر باشد، تأثیرات سوء ناشی از آن نیز بیشتر خواهد بود.
انواع ارتعاش وارد بر بدن
1) ارتعاش تمام بدن (WBV: Whole-Body Vibration): در وسایل ترابری زمینی، هوایی، ساختمان‌ها و محیط‌کار وجود دارد. در گستره 1 الی 20 هرتز برای شاغلین به‌عنوان یک عامل زیان‌آور محسوب می‌شود. با توجه به اینکه بدن انسان معادل یک دستگاه ارتعاشی پیچیده است که در بعضی از بسامد‌ها به حال تشدید در می‌آید، بسیاری از اثرات فیزیولوژیک ناشی از ارتعاش تمام بدن به پدیدة تشدید بستگی دارد. بیماری حرکت (دریاگرفتگی) و بیماری خودرو که در اثر تکان‌های ناشی از حرکت کشتی، قایق و خودرو به‌وجود می‌آید، در اثر ارتعاش تمام بدن هستند.
2) ارتعاش دست-بازو (HAV: Hand-Arm Vibration): در کارگرانی که با انواع وسایل و ابزارهای الکتریکی و بادی دستی در صنایع ساختمانی، معدن، سنگبری و ... کار می‌کنند، ارتعاش حاصله در حین کار به دست و بازوی کارگر منتقل می‌شود. استفاده از این وسایل باعث آسیب‌هایی همچون آسیب‌های نسوج نرم دست، کاهش کلسیم در استخوان‌های کف دست، استئوآرتریت (التهاب مفصل استخوان) مفاصل دست و بازو و آسیب‌های عروقی می‌شود. جذب انرژی ارتعاشی با بسامد 30 تا 300 هرتز توسط نسوج دست به پدیدة انگشت سفید (White Finger) منجر می‌شود.
شکل 3: پدیدة انگشت سفید
تنش‌هایی گرمایی و سرمایی (Heat & Cold Stress)
دما، يك كميت فيزيكي و نسبي است كه ميزان گرمي و سردي را مشخص مي‌كند و با دماسنج قابل اندازه‌گيري است. درجه حرارت مناسب، در شرايط مختلف متفاوت است و با ميزان رطوبت ارتباط دارد. هرچه ميزان رطوبت اضافه شود درجه حرارت كمتري قابل تحمل است. حداكثر رطوبت قابل تحمل، در شرايط معمول 70% است و دماي محيط‌كار نيز نبايد كمتر از 21 درجه سلسیوس باشد. خشكي هوا باعث كم شدن مقاومت بدن در برابر بيماري‌هاي ريوي مي‌شود. براي جلوگيري از آلودگي در محيط‌كار بايد هوا جريان داشته باشد و تراكم گازها يا تغيير رطوبت يا دما بايد كنترل شود.
تنش گرمایی
درجه حرارت بدن به وسيله تداخل پيچيده عوامل فيزيكي محيط، مانند درجه حرارت، حركت هوا، رطوبت، پرتوهاي حرارتي و واكنش‌هاي فيزيولوژيكي و رفتاري تنظيم مي‌گردد. در صورتي درجه حرارت بدن انسان، عادي باقي مي‌ماند كه بدن بتواند اثر عوامل زيان‌آور حرارتي را جبران نموده و اين شبكه فيزيولوژيكي پيچيده تغيير نكند. حرارت عادي داخلي بدن تقريبا 37 درجه سلسیوس است و برحسب نوع فعاليت فيزيكي از تقريبا 36 تا 38 درجه سلسیوس تغيير مي‌كند و بيش از 38 درجه سلسیوس بايد مورد توجه قرار گيرد و بالاي 40 درجه سلسیوس شرايط غيرعادي و وخيم است.
هنگامي كه اشكالي در مكانيسم تنظيم حرارت بدن به‌وجود آيد يك دور معيوب حرارت بدن شروع مي‌شود. در نتيجه ذخيره حرارت افزايش مي‌يابد، حرارت نسوج عمقي و پوست بالا مي‌رود و سرعت اعمال متابوليكي دستگاه‌هاي قلبي-عروقي و تنفسي افزايش يافته، عمل كليه تضعيف مي‌گردد. ازدياد گرماي متابوليك اين حركت دور معيوب را تسريع مي‌كند تا جايي كه اعمال قلب و عروق و كليه متوقف شده و آسيب‌هاي غيرقابل برگشت به دستگاه‌هاي اعصاب و نسوج عضلات وارد شود.
تنش سرمایی
سرما پديده‌اي است كه بر اثر كاهش گرما روي مي‌دهد. در دانش فيزيك چيزي به نام سرما دادن وجود ندارد، بلكه گرفتن گرما از ماده باعث عدم وجود گرما شده كه به اصطلاح سرما مي‌گويند. سرما را نمي‌شود وجه مقابل گرما دانست چرا كه گرما از «وجود» دلالت مي‌كند اما سرما از «عدم وجود».
آسیب‌ها و بیماری‌های ناشی از تنش‌های گرمایی و سرمایی و روش‌های پیشگیری از آنها
پرتو (Radiation)
پرتوها گونه‌اي از انرژي هستند كه مي‌توانند در خلاء يا ماده منتشر شوند.
تقسیم‌بندی پرتوها
1) پرتوهای یونساز: دسته‌اي از پرتوها كه داراي انرژي زياد بوده و قابليت يونسازي (تبديل اتم به يون) دارند كه در برخورد با بدن انسان باعث شكستن پيوندهاي شيميايي بافت‌ها مي‌شود. پرتوهاي ايكس، گاما، آلفا، بتا و ... از پرتوهاي يونساز مي‌باشند.
2) پرتوهای غیر یونساز: بخشي از پرتوهاي الكترومغناطيس هستند كه انرژي آنها براي يونيزاسيون ماده كافي نمي‌باشند و شامل پرتوهاي ماوراء بنفش، نور مرئي، اشعه مادون قرمز، امواج ماكروويو و امواج راديويي مي‌گردند.
کاربرد پرتوهای یونساز
1) پزشکی: الف) تشخیص بیماری، ب) درمان بیماری‌ها به‌خصوص سرطان که اغلب با پرتو گاما مورد تابش قرار داده می‌شود.
2) صنعت: از مواد رادیوایزوتوپ و پرتو یونساز برای اندازه‌گیری ضخامت-چگالی و سطح مواد در مخازن استفاده می‌شود.
3) کشاورزی: مواد رادیوایزوتوپ در زمینه مطالعات ارتباط گیاه و خاک نقش مهم دارند.
کاربرد پرتوهای غیر یونساز
1) فرابنفش (UV): سترون کردن لوازم بهداشتی، تهیه ویتامین D، درمان بیماری‌های پوستی، پزشکی، صنعت چاپ و ... .
2) مادون قرمز (IR): فیزیوتراپی، لامپ‌های مادون قرمز حرارتی، کوره‌های حرارتی، فرهای مادون قرمز و ... .
3) مایکروویو یا رادیویی (MW/RF): فرهای مایکروویو، ماشین‌های صنعتی، مخابرات، رادار، رادیو، تلویزیون، پزشکی و ... .
عوامل مؤثر بر حفاظت در برابر پرتوهای یونساز
- زمان: می‌توان با اجرای روش‌های مناسب مدت زمان پرتوگیری فرد را کاهش داد.
- فاصله: کاهش مقدار پرتو در یک نقطه معین به نسبت عکس مجذور فاصله آن نقطه از منبع بستگی دارد.
- حفاظ: استفاده از حفاظ‌هایی از جنس سرب و بتن و ... .
