.. خاک؛ زندگی !

.. خاک؛ زندگی !
نگاهی به وضعیت خاک در ایران و جهان
وحید بورقان (مسئول مکاتبات)
کارشناس ارشد پسماند، گروه بهداشت محیط، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، تبریز، ایران.

خاک یکی از منابع مهم و ارزشمند طبیعت است. خاک زیستگاه اصلی گیاهان و جانوران، در برگیرنده تنوع زیستی، عنصر اصلی طبیعت، چشم­انداز و تأمین­کننده نیازهای زیبایی­شناختی انسان، بستر اصلی تولید و تأمین غذا، عرصه فعالیت­های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و در بردارنده اطلاعات دیرین شناسی، باستان شناسی و میراث فرهنگی می­باشد. سال 2015 میلادي از طرف سازمان ملل متحد به عنوان سال جهانی خاك تعیین و نامگذاري شد. همچنـین در هر سال روز پنجم دسامبر ( 15 آذر) به عنوان روز جهانی خاك معرفی گردیده است.

خاک‌های جهان به دلایل گوناگون از جمله توسعه شهرها، جنگل‌زدایی­های وسیع، چرای بی­رویه دام­ها، شیوه‌های مدیریت و کاربری نامطلوب زمین، اثر آلاینده­های مختلف و تغییرات آب و هوایی مورد تخریب و آلودگی جدی قرار می­گیرند. از سوی دیگر آلودگی خاک به راحتی به گیاهان و منابع آبی و نیز موجودات آبزی انتقال یافته و سلامت مصرف­کننده را به خطر خواهد انداخت. بر اساس اطلاعات موجود تاکنون یک­سوم از خاک‌­های جهان دچار تخریب و آلودگی شده­اند. هزينه رفع آلودگي برای هر متر مكعب خاك به روش­هاي مختلف، بين 50 تا 5000 دلار متغیر است. از سوي ديگر رفع آلودگي­های خاک فرآيندي بسيار درازمدت خواهد بود. همچنین بر اساس منابع و مراجع علمی تشكيل هر سانتي­متر خاك در شرايط مختلف آب و هوايي از 100 تا 10،000 سال طول خواهد کشید. چنانچه روند آلودگی خاک­ها ادامه یابد تا سال 2050 سرانه جهانی زمینِ قابل کشت و زراعت تا یک­چهارم میزان آن در سال 1960 تقلیل خواهد یافت. همچنین تا سال 2050 جمعیت جهان به بیش از 9 میلیارد تن خواهد رسید که این به معنای دو میلیارد افزایش در جمعیت نسبت به جمعیت فعلی جهان است (شکل 1). در این صورت لازم است تولید مواد غذایی به میزان 60 درصد افزایش یابد تا پاسخ­گوی نیاز غذایی این جمعیت باشد.

 شکل 1 نرخ رشد جمعیت از 1950 تا سال 2050

تهديدات زيست محيطي خاک در کشورمان ایران شامل دو بخش فرسایش و آلودگی خاک می­شود. فرسایش خاک شامل انتقال خاک توسط عواملی نظیر آب و باد است كه این عمل منجر به از دست رفتن خاك، آب و عناصر غذایی موجود در خاک مي شود. براساس برآوردهای صورت گرفته، فرسایش خاکِ کشور در سال 1355 معادل یک میلیارد تن بوده است که ده سال بعد به 5/1 میلیارد تن و در سال 1375 به 5/2 میلیارد تن افزایش یافته است .در حال حاضر میزان فرسایش خاک در ایران حدود 7/16 تن در هکتار است که با شاخص جهانی که 5 تا 6 تن در هکتار است فاصله بسیار زیادی دارد. خسارت ناشي از فرسايش و تخريب خاک در کشور سالانه در حدود 3500 ميليارد ريال برآورد شده است. هزينه فرسايش خاک در ايران معادل ‌14 درصد درآمد ناخالص ملي است. همچنینايران يکي از هفت کشور آسيایي است که بيشترين ميزان هدر رفت خاک را دارد.

تهدید زیست محیطی جدی دیگر خاک آلودگی آن می­باشد. از مهمترین عوامل ایجاد آلودگی خاک در کشور به آلودگی­های ناشی از نشت نفت از لوله‌های انتقال نفت، استفاده گسترده از سموم کشاورزی و کودهای شیمیایی، بارش باران‌­های اسیدی در کلان­شهرها، وجود شوینده‌ها در فاضلاب­ها، آلودگی­های میکروبی خاک و دفع نامناسب پسماندها (تلنبار غیر بهداشتی) اشاره می­شود. در ایران سالانه در سطحی حدود 12 میلیون هکتار مبارزه شیمیایی و در سطحی حدود 2/5 میلیون هکتار مبارزه غیر شیمیایی در زمین­های کشاورزی صورت می­گیرد. همچنین گفته می­شود که سالانه 21 تا 22 هزار تن انواع سموم کشاورزی در کشور مصرف می‌شود. اطلاعات دقیقی در مورد آلودگی خاک به سموم مختلف در کل سطح زمین‌های زراعیِ کشورمان وجود ندارد اما تحقیقات حاکی از آن است که بطور متوسط 15 درصد از آلودگی آب‌های زیرزمینی مربوط به آلودگی خاک­ها می­شود. در دنیا نیز تحقیقات مربوط به میزان سموم در خاک اندک است اما در حالت کلی اطلاعات بیشتر و دقیقتری نسبت به ایران وجود دارد. در طی دهه­های اخیر حجم عظیمی از پسماندها و مواد شیمیایی مستعمل از سایت­های متعددِ دفن پسماند در کشور سبب آلودگی خاک­ها شده اند. عمده­ی فلزاتی که در این سال­ها سبب آلودگی خاک­ها گردیده­اند شامل سرب، آرسنیک، کادمیوم و جیوه می­شوند.

با توجه به مطالب یادشده و نظر به اینکه تشکیل هر سانتی­متر خاک سال­ها به طول می­انجامد، اعمال روش­های نامناسب بهره­برداری می­تواند برای همیشه خاک را ازچرخه تولید خارج کرده و به تباهی آن منجر گردد. لذا ضروری است تا به "خاک" به عنوان عنصر حیاتی، تضمین­کننده بقای انسان­ها بر روی زمین، عامل مهم در توسعه پایدار و یک ثروت ملی توجه جدی و مطلوب صورت گیرد. با وجود اینکه سال­ها از تأسیس بخش حفاظت خاک و آب در کشور می­گذرد اما تاکنون قانون جامعی در مورد خاک در ایران تصویب نشده است. بر اساس سند چشم­انداز 20 ساله و سیاست­های کلان کشور که توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام تصویب و به تأیید مقام معظم رهبری نیز رسیده است، حفظ محیط زیست و منابع طبیعی که خاک را نیز شامل می­گردد یکی از بندهای مهم این اسناد می­باشد که یقینا با تدوين قانون جامع خاک بخش مهمی از آن محقق خواهد شد. همچنین با تدوین و تصویب این قانون می­توان اصل 3 و 43 قانون اساسی که بر خودکفایی و افزایش تولیدات کشاورزی و همینطور اصل50 قانون اساسی که بر حفاظت محیط زیست تاکید دارد را محقق نمود.

 منابع

3. Soil Pollution: Origin, Monitoring & Remediation by Ibrahim A. Mirsal. Springer, 2004

4. Status of the World’s Soil Resources. Main Report. Published by the Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO), 2015

5. Andreu, V. and Y. Picó, Determination of pesticides and their degradation products in soil: critical review and comparison of methods. Trace Trends in Analytical Chemistry, 2004. 23(10): p. 772-789.

6. Gevao, B., K.T. Semple, and K.C. Jones, Bound pesticide residues in soils: a review. Environmental Pollution, 2000. 108(1): p. 3-14.

7. Hvězdová, M., et al., Currently and recently used pesticides in Central European arable soils. Science of The Total Environment, 2018. 613-614(Supplement C): p. 361-370.

8. Imfeld, G. and S. Vuilleumier, Measuring the effects of pesticides on bacterial communities in soil: A critical review. European Journal of Soil Biology, 2012. 49(Supplement C): p. 22-30.

9. http://maj.ir

10. http://agri-peri.ir

11. http://tabrizkohan.ir/?p=637

12. مسائل زیست محیطی فرسایش خاک. عبدال شهریور، حمزه نور، مجید خزایی. مؤسسه آموزشی تألیفی ارشدان. 1396

13. قوانین، مقررات، ضوابط و استانداردهای محیط زیست انسانی. سازمان حفاظت محیط زیست تهران: حک،1391

14. قانون حفاظت از خاک مصوب 04/03/1398 مجلس شورای اسلامی.دریافت از طریق لینک زیر:

http://media.dotic.ir/uploads/old/Attachs/1398/33308.pdf

15. فیروزبخت، سعید و گیتی پور، سعید و ولی زاده، رزگار و جلائیان قربان زاده، سینا،1391، اهمیت خاک، منابع آلوده کننده و روشهایی برای پالایش خاک، دومین کنفرانس برنامه ریزی و مدیریت محیط زیست، تهران.