بستن
شماره های پیشین نشریه
ابعاد آنتروپومتری در ماسک ها
ابعاد آنتروپومتری در ماسک ها
نویسنده: غلامرضا اکبرنیا
کارشناسی ارشد بهداشت حرفه ای، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، گروه بهداشت حرفه ای، تبریز، ایران.
چکیده:
نیروی کار سالم محور توسعه هر سازمانی می باشد. لذا کنترل خطرات محیط کار و ایجاد محیطی عاری از خطرات یک وظیفه قانونی و اخلاقی می باشد. در محیط های شغلی محققین و کارشناسان ایمنی سعی می کنند با شناسایی خطرهای موجود و با انجام اقدامات کنترلی مناسب از رخداد حادثه و بیماری شغلی جلوگیری کنند. یکی از راهکارهای کنترلی که معمولا از آن به عنوان آخرین مانع آسیب به کارگران نام برده می شود، لوازم حفاظت فردی می باشد. ماسک های تنفسی یکی از لوازم حفاظت فردی پرکاربرد در صنایع مختلف می باشد و معمولا در جاهایی که نتوان با حذف، جایگزینی، روش های مهندسی و مدیریتی خطر آلاینده های هوابرد را حذف کرد از ماسک استفاده می کنند. در استفاده از ماسک ابعاد ماسک و فیت شدن آن در روی صورت بسیار مهم است. در این مطالعه سعی می شود ابعاد آنتروپومتریک مرتبط با ماسک بررسی شود.
مقدمه:
شاغلین در اکثر صنایع و محیط های کاری در مواجهه با آلاینده های هوابرد قراردارند در نتیجه تدوین و اجرای برنامه حفاظت تنفسی جهت اطمینان از عدم بروز بیماری های دستگاه تنفسی از اهمیت بسیاری برخوردار است. تجهیزات حفاظت فردی از جمله ماسک ها به عنوان آخرین راهکارهای کنترلی در جهت پیشگیری از بروز بیماری ها و اختلالات دستگاه تنفسی نقش مهمی را ایفا می کنند (1).
میلیون ها کارگر آمریکایی به ماسک ها و دیگر تجهیزات حفاظت فردی اعتماد می کنند تا ریسک ابتلا به بیماری، آسیب و مرگ در محل کار را کاهش دهند. گرچه رسپیراتورها و ماسک ها عمدتا در صنایع خطرناک مرسوم مانند معدن، آتش نشانی، ساخت و ساز و واکنش اضطراری استفاده می شوند، اما در بسیاری از بخش های دیگر نیز از جمله خدمات بهداشتی، تولید، کشاورزی و حمل و نقل نیز به کار برده می شوند. کارگران به رسپیراتورها نه تنها برای کاهش ریسک در شرایط بسیار خطرناک وابسته هستند، بلکه همچنین برای محافظت در عملیات روزانه با ریسک پایین تر نیز اعتماد می کنند. در حالی که استفاده از رسپیراتورها در بعضی از محل های کار مجاز است، گاهی اوقات کارگران می توانند داوطلبانه از آنها برای نگرانی های خود در رابطه با سلامت و ایمنی شخصی استفاده کنند.
برنامه صدور مجوز مؤسسه ملی بهداشت و ایمنی شغلی مسئول اطمینان از اینکه دستگاه های حفاظتی تنفسی مطابق معیارهایی هستند که به نظر می رسد کافی است می باشد. در حال حاضر NIOSH یک تست نشت کامل درونی را برای ارزیابی میزان محافظت از تنفس آزمایشگاهی به عنوان بخشی از فرآیند صدور مجوز رسپیراتور انجام می دهد. چنین آزمایش های عملکردی نیاز به استفاده از هر یک از رسپیراتورها توسط گروهی از مردم دارد. فیت بودن رسپیراتور ها در این پانل آزمون نشانگر فیت بودن ماسک ها در جمعیت های کاربر ماسک های تنفسی در ایالات متحده است. انتظار می رود که تست های طراحی شده برای این پانل حداقل 95 درصد از کارکنان غیرنظامی فعلی ایالات متحده را در نظر بگیرد (2).
OSHA کارفرمایان را ملزم می کند در مواقعی که نیاز است شاغلین از تجهیزات حفاظت تنفسی استفاده کنند و برنامه ای موثر در مورد رسپیراتورها تدوین و اجرا کنند. مهم ترین اجزاء برنامه حفاظت تنفسی شامل انتخاب تجهیزات تنفسی، ارزشیابی پزشکی، آزمون انطباق، آموزش و پایش برنامه حفاظت تنفسی است (1, 3).
قبل از استفاده از تجهیزات حفاظت تنفسی لازم است آزمون انطباق به منظور حصول اطمینان از انطباق تجهیزات حفاظت تنفسی با فرد استفاده کننده انجام شود. بدین منظور لازم است دستورالعمل های مربوط به انجام آزمون های فوق در برنامه حفاظت تنفسی تدوین و اجرا گردد (1, 3).
انواع ماسک
انتخاب تجهیزات تنفسی از جمله ماسک ها می بایست بر مبنای نتایج حاصل از اندازه گیری و ارزیابی عوامل شیمیایی زیان آور محیط کار (راهنمای پایش و اندازه گیری عوامل زیان آور شیمیایی محیط کار)، ماهیت و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آلاینده ها، غلظت آلاینده ها، شرایط جوی محیط کار، کارآیی و مشخصات فنی ماسک و بالاخره ویژگی های کارکنان و میزان پذیرش استفاده از طرف آنها صورت گیرد (1, 3, 4).
ماسک های تنفسی بر اساس نحوه عملکرد، نحوه قرارگیری بر روی صورت، نحوه تامین فشار و کاربرد به انواع متفاوتی طبقه بندی می شوند.
از نظر نحوه قرارگیری بر روی صورت ماسک ها به دو دسته کلی تقسیم می شوند:
1-ماسک های چسبان: باید قطعه صورتی به طور کامل بر روی صورت بچسبد در غیر این صورت آلاینده ها می توانند وارد ناحیه تنفسی فرد شده و او را در معرض مواجهه قرار دهند. به همین خاطر انجام آزمون های نشت بندی و حصول اطمینان از جایگیری کامل ماسک بر روی صورت در این دسته بسیار حائز اهمیت است. ماسک های چسبان از نظر اندازه به سه دسته ماسک های ربع صورت ، ماسک های نیم صورت و تمام صورت تقسیم بندی می شوند.
2-ماسک های غیرچسبان: هوای پاک از منبع مستقل فراهم می شود و بنابراین حتی اگر ماسک به طور کامل بر روی صورت فرد نچسبد عملکرد حفاظتی آن کاهش نمی یابد. از معروف ترین این نوع از ماسک ها به هودهای تامین کننده هوا که در سندبلاست ها استفاده می شود می توان اشاره کرد (1).
آزمون انطباق
به طور کلی برای ارزیابی عملکرد ماسک های حفاظتی 3 نوع مختلف از آزمون ها بر روی آنها انجام می گیرد که عبارتند از :
1- آزمون میزان فیلتراسیون ماسک 2-آزمون انطباق یا وجود نشتی 3-آزمون میزان مقاومت تنفسی (5).
آزمون انطباق یکی از اجزاء برنامه حفاظت تنفسی است که به منظور تعیین قابلیت افراد استفاده کننده از تجهیزات حفاظت تنفسی انجام می شود. با استفاده از این آزمون می توان نوع، مدل و اندازه وسیله حفاظت تنفسی برای فرد استفاده کننده را مشخص کرد. این آزمون می تواند به دو صورت کمی و کیفی انجام شود.
در آزمون کمی، فاکتور انطباق از طریق مقایسه غلظت های ذره در محیط بیرون ماسک به غلظت آن در محیط داخلی ماسک محاسبه می شود.
در آزمون کیفی، پاسخ فرد استفاده کننده از ماسک به مواد شیمیایی وارد شده به داخل قطعه صورتی ماسک بررسی می شود. متداول ترین نوع این آزمون استفاده از دود تحریک کننده و آزمون بخار بودار است. آزمون دود تحریک کننده آزمونی با پاسخ اجباری است. برای انجام این آزمون یک دود تحریک کننده ( معمولاً تری اکسید تیتانیوم ) به طرف ماسک منتشر می شود. اگر فرد هیچ واکنشی به دود تحریک کننده نشان ندهد بدین معنی است که ماسک به طور رضایت بخشی روی صورت فرد جای گرفته است و هرگونه پاسخ فرد به دود نشان دهنده انطباق نامناسب ماسک است (1, 3).
با توجه به اهمیت نشتی ماسک، استاندارد EN13274-1:2001 برای تعیین نشتی و انطباق ماسک های حفاظتی تدوین شده است.
آنتروپومتری
امروزه در طراحی هر وسیله و چیزی اطلاعات مربوط به ابعاد آن از اهمیت بسیاری برخوردار است. آنتروپومتری علمي است كه به بررسي ابعاد بدن روي افراد زنده مي پردازد. اين علم يكي از روش هاي سودمند در ارزيابي بافت سخت و نرم بدن است زيرا انجام يك توصيف كمي از بدن انسان را امكان پذير مي سازد. اين علم مي تواند در تشخيص باليني برخي بيماري ها بخصوص سندروم ها كمك كننده باشد (6).
داده های آنتروپومتریکی مجموعه ای از ابعاد بدنی انسان هستند که برای طراحی ابزارها و وسایل مورد استفاده و نیز طراحی ارگونومیکی محیط های کاری مطابق با ابعاد بدن کاربران و به دنبال آن افزایش بازده و بهره وری به کار می روند. فقدان داده های آنتروپومتریک در طراحی تجهیزات و وسایل می تواند به آسیب های مرتبط با کار از قبیل اختلالات اسکلتی عضلانی منجر شود. با این وجود، تغییرپذیری در ابعاد بدنی در بین افراد با جنسیت های مختلف و در بین نژادهای مختلف می تواند طراحی محصول را با مشکلاتی روبرو کند (7).
آنتروپومتری در طراحی ماسک
عملكرد صحيح ماسك هـاي تنفسي و ميزان حفاظتي كه توسط آنها تأمين مـي¬شـود و در نتيجه حفاظـت افـراد در برابـر آلاينـده-هـا در صـنايع، بـه ميـزان قابـل تـوجهي بـه انطبـاق كامـل و مناسب ماسك با صورت فرد بستگي دارد و در صـورت عدم وجود چنين انطباقي، آلاينده¬هـا مـي تواننـد بـه داخـل ماسك نشت پيدا كرده و كاركنان را در معرض خطر قرار دهند. از آنجا كه اشكال و ابعـاد آنتروپومتريـك صـورت افراد مي¬تواند با يكديگر متفاوت باشد، ممكن است نوع يـا اندازه خاصي از ماسك هاي تنفسي با افراد متناسب نبوده و در نتيجــه انطبــاق ناكــافي ماســك، حفاظــت افــراد استفاده كننده از ماسك تحت تأثير قرار گيـرد.
عـلاوه بر اندازه و نوع ماسك، ديگر فاكتورهايي كه مي توانـد در انطباق ماسك با صورت تأثير داشـته باشـد، عبارتنـد از: وجود موي اضافي در صورت، حركات صـورت، كـاهش يا افزايش قابل توجه وزن، تغييرات قابل توجـه در ناحيـه دهان و دندان، زوائدي همچـون جـوش و جـاي زخـم در صورت، عدم تنظيم صحيح ماسـك، اسـتفاده همزمـان از ماسـك و ديگـر تجهيـزات حفاظـت فـردي نظيـر گوشـي حفاظتي و كلاه و همچنين اندازه و قالب صورت.
تأثير متغيرهاي فردي مثل جنس و ابعاد صـورت بـر روي انطباق ماسك هاي تنفسي نيز در مطالعات متعددي مـورد بررسـي قـرار گرفتـه اسـت و در نتيجه آنها طراحي قطعات صورتي ماسك بر اساس ابعاد صـورت و جــنس بــه عنــوان فــاكتوري مهــم در انطبــاق ماسك هاي تنفسي مطرح گرديد. از اين رو با توجه به اين كه عدم انطباق ماسك با صورت فرد استفاده كننده از ماسك مي¬تواند در حفاظت فرد در برابر آلاينده هاي محيط و در نتيجه سلامت افراد تأثير داشته باشد، ضروري است با بهره گيري از روش هاي مناسب، انطباق ماسك با صورت افراد و قبل از وارد شدن به محيط خطرناك مورد ارزيابي قرار گيرد (3, 4).
ابعاد آنتروپومتری مورد استفاده:
همانند سایر طراحی ها در طراحی ماسک ها و سایزبندی آنها نیز داده های آنتروپومتریکی مورد استفاده بر اساس اطلاعات بدست آمده از بررسی های نظامی در ارتش امریکا بدست آمده است. مطالعات قبلی نشان داده است که این داده ها ظاهرا قابل قبول اند. با این حال اگر داده های طراحی از کارگران صنایع غیرنظامی بدست آید مناسب تر خواهد بود (4).
مطالعه آقای Miyo Yokota در سربازان دو رگه ارتش امریکا نشان داد که آنتروپومتری برای موفقیت طراحی و اندازه گیری در کلاه های ایمنی، عینک ها، و ماسک های محافظتی در ارتش ایالات متحده بسیار مهم است. در مقایسه با جمعیت شناسی اولیه که عمدتاً مبتنی بر مردان سفید بود، توزیع آنتروپومتریک ارتش در ایالات متحده تغییر کرده است، زیرا افراد با قومیت های گوناگون از دهه 1960 در ارتش شروع به کار کرده اند. چنین تغییرات دموگرافیکی ممکن است بر توزیع آنتروپومتریک جمعیت هایی که برای طراحی نظامی مورد استفاده قرار می گیرند، تاثیر بگذارد. اطلاعات ارگونومی فعلی ارتش ایالات متحده براساس پایگاه داده سنجش ارتش امریکا برای سال 1988 می باشد. این داده ها برای گروه های نژادی مختلف و ابعاد مختلف سنی در هر جنس در سراسر ایالات متحده است. با این حال، علی رغم این واقعیت که تعداد جمعیت های زیستی در ایالات متحده در حال افزایش است (گیبسون و لنون، 1999)، تعداد کمی از مطالعات ارگونومیک مرتبط وجود دارد. در این مطالعه که در سربازان دو رگه ارتش امریکا صورت پذیرفت، اختلافات چندگانه در توزيع آنتروپومتری سر و صورت بين افراد با نژاد دورگه و گروه هاي مردان نژاد واحد (سفيد و يا سیاه) مورد بررسي قرار گرفت (8).
مطالعه ی Ziqing Zhuang و Bruce Bradtmiller نشان داد که داده های اندازه گیری بدست آمده در ارتش آمریکا پایه رایج برای اندازه گیری فیت بودن رسپیراتورهای تجاری را تشکیل می دهند. داده های آنتروپومتری برای مردان و زنان نظامی در دهه های 1950 و 1960 در حال حاضر نیز مورد استفاده قرار می گیرند.
هدف دوگانه این مطالعه این بود که: (1) یک پایگاه داده آنترپومتری که جزئیات توزیع اندازه چهره کاربران تنفسی را با استفاده از هر دو روش اندازه گیری سنتی و سیستم های سه بعدی اسکن، توسعه می دهد؛ و (2) استفاده از پایگاه داده برای ایجاد پانل های آزمایش مناسب برای ورود به مؤسسه ملی بهداشت و ایمنی شغلی جهت صدور گواهینامه رسپیراتورها و استانداردهای بین المللی است. در این بررسی جمعيت ها براساس سن، نژاد و جنسيت انتخاب شدند. یک طرح نمونه گیری طبقه بندی شده با سه گروه سنی (18-29،30-44، 45-66 سال)، ، دو گروه جنسیتی (مرد و زن) و چهار طبقه قومی/ نژادی (سفید، سیاه، اسپانیایی و غیره) مورد استفاده قرار گرفت. به علاوه وزن و قد، 18 بعد از ابعاد صورت و دور گردن با استفاده از روش های سنتی اندازه گیری شد. در این مورد، محاسبات بر مبنای ابعاد Menton-Sellion Length بود. این بعد یکی از ابعاد مهم استخوانی است که برای طراحی رسپیراتورها مورد استفاده قرار می گیرد و همچنین یکی از متغیرهای مهم است.
فهرست کامل اندازه گیری هایی که در طول مطالعه گرفته شده است در شکل 1 ارائه شده است.
ابزار و نرم افزار آنتروپومتریک
در طی دوره مطالعه، ابزارهای مرسوم آنتروپومتریک مورد استفاده قرار گرفتند: یک آنتروپومتر، یک کولیس گسترده ، یک کولیس کشویی sliding caliper (GPM Instruments، Zurich، سوئیس) و نوار اندازه گیری فولادی Lufkin (Cooper Tools، Apex، N.C.). برای جمع آوری داده ها در این زمینه یک نرم افزار ورود و ویرایش داده ها (Anthrotech، 2003؛ Yellow Springs، Ohio) استفاده شد.
در مجموع 3997 نفر با استفاده از روش های سنتی اندازه گیری شدند و 1013 نفر نیز با استفاده از یک اسکنر سه بعدی اسکن شدند. تجزیه و تحلیل چند متغیره از داده های این مطالعه و داده های نظامی نشان داد که استفاده از داده های تاریخی و نظامی برای توصیف تنوع آنتروپومتری نیروی کار فعلی ایالات متحده ناکافی است (2).
در مطالعه دیگری که آقای YOU-HIN LIAU و همکاران برای تعیین پارامترهای مهم در طراحی آنتروپومتریک رسپیروتورها رسپیراتورها انجام داده اند از طریق نتایج آنالیز همبستگی مشخص گردید که از میان ابعاد مورد بررسی، بعد عرض صورت تاثیر گذارترین بعد طراحی می باشد و به عبارتی دو بعد مهم در طراحی ماسک های نیم صورت عبارتند از عرض صورت و عرض دهان . در این مطالعه ، بررسی اطلاعات بدست آمده شامل نام برند و سایز ماسک نصب شده و فاکتور حفاظتی آن برای 243 مورد جمع آوری گردیده و سپس برنامه تست انطباق برای قراردادن برخی از اندازه گیری های آنتروپومتریک اصلاح شد. پس از آن، ادامه برنامه شامل آزمون انطباق ماسک های متداول همراه با یک بررسی آنترپومتری از افراد مورد آزمایش بود.
در طول جلسات آزمون انطباق، موضوعاتی که مورد آزمایش قرار گرفتند عبارت بودند از:
i) بررسی دو پارامتر صورت ، طول چهره و پهنای ریشه بینی با استفاده از کولیس س .
2) عکس برداری با یک قاعده مرجع در کنار چهره برای اسلایدهای جانبی و جلویی. از این اسلایدها پنج اندازه گیری صورت دیگر (برای پارامترهای چهره شامل عرض چهره face width، عرض دهان mouth width، برآمدگی بینی nose protrusion، طول بینی nose length و طول چانه chin length) بدست آمد.
برای تعیین پارامترهای حیاتی، تلاش ها برای حذف یا کاهش تاثیر عوامل مانند جنسیت، نژاد و موی صورت انجام شد (به عنوان مثال، وجود مو یا به طور متفاوت، طول، بافت (texture)بافت و سایر توصیفات موهای صورت).
یک نفر از مردان سفید پوست بدون موی صورت به عنوان نمونه اصلی از 243 نفر انتخاب شد. علاوه بر این، همچنانکه کارگران با مارک ها و سایزهای مختلف ماسک ها فیت می شدند، روش های نرمال سازی زیر را برای کاهش تغییرات به دلیل تفاوت در ابعاد تنفسی به کار برده شد (4):
شکل 2 روش های نرمال سازی
همچنین در مطالعه دیگری که توسط اقایان آقایان kook-lyoel و DON-HEE HAN در رابطه با ابعاد صورت و پیش بینی انطباق و فیت بودن ماسک های نیم صورت در کره ای ها انجام شد مشخص گردید که سه بعد اصلی چهره عرض صورت، فاصلۀ ریشۀ بینی تا چانه و بیرون زدگی بینی(face width وbitragion–menton arc و nose protrusion) در هنگام طراحی این ماسک ها مد نظر قرار گیرد (9).
در مطالعه دیگری که آقای DON-HEE HAN و همکاران به دلیل اینکه برخی از ماسکهای موجود در بازار کره برای ابعاد صورت های کره ای متناسب نبوده و دارای مشکل نشت و عدم انطباق بودند انجام شده است. آقای DON-HEE HAN و همکاران این مطالعه آزمایشی برای توسعه سه مدل چهره برای ماسک نیم صورت بر اساس پانل تست انطباق کره ای ها و همچنین برای طراحی سه نمونه ی مناسب سیلیکون (بزرگ، متوسط و کوچک) برای چهره های کره ای انجام شد. برای پنل آزمون، 50 فرد بر اساس طول لب (lip length) و طول چهره (face length)انتخاب شدند. شکل های چهره از پانل آزمون توسط یک اسکنر سه بعدی (Vivid 900, Minolta) اسکن گردید. بر اساس مدل های صورت، سه نوع ماسک از طریق مدل سازی دیجیتال ساخته شده و مدل های ملموس توسط RP نمونه سازی شدند. سه نمونه اولیه متفاوت با سیلیکون ساخته شده و با استفاده از آزمون ساده چشمی بررسی شده است. برای ساخت مدل های صورت (مانکن) برای طراحی ماسک، به اصطلاحباید یک «پانل آزمایشی »،( یعنی افرادی که معیارهای خاصی از صورت را در بر می گیرد) برای گرفتن اندازه های مختلف صورت، باید انتخاب شود. یک مطالعه قبلی نشان داده است که در هنگام طراحی یک ماسک نیم صورت برای کارگران، سه بعد صورت عرض صورت، فاصله ریشه بینی تا چانه، بیرون زدگی بینی (face width وbitragion–menton arc و nose protrusion) باید مورد توجه قرار گیرد، اما این مطالعه همچنین به طور ضمنی نشان می دهد که برخی از ابعاد صورت(ها) ، طراحی ماسک های نیم صورت برای کره ای ها را تحت تاثیر قرار می دهد. همانطور که قبلا ذکر شد، بسیاری از محققان نیز نشان داده اند که بین ابعاد صورت مطرح در اندازه گیری و فیت بودن ماسک های نیم صورت رابطه ناچیزی وجود دارد و یا اصلا رابطه ای وجود ندارد. پانل های آزمون مرد و زن برای ماسک های نیم صورت در مطالعات قبلی شامل 25 عضو (13 مرد و 12 زن) بود. اما در آزمون مورد استفاده در این مطالعه این پانل برای افزایش قابلیت اطمینان شامل 50 عضو (مرد 26، زن 24) بود.
مراحل اندازه گیری در این مطالعه ترکیبی از روش های اندازه گیری سنتی و استفاده از اسکنر جهت اسکن کردن بود. تمام اندازه گیری ها بر حسب سانتی متر تا یک رقم اعشار با استفاده از کولیس های آنتروپومتریک کشویی و پخشی (sliding and spreading anthropometric calipers) و نوار اندازه گیری فلزی انجام شد. اسکن سه بعدی تصویر ابعاد بدن را به شیوه ای سریع و قابل بازیابی می گیرد. تعداد متغیرهای آنتروپومتریکی که می تواند از یک بدن انسان اسکن شده استخراج شود تقریباً بدون محدودیت است .
فرایند اسکن شامل سه مرحله بود: (i1) آماده سازی - اصلاح مو، آموزش برای فرآیند اسکن و حالت قرارگیری، (ii2) اسکن کردن و (iii3) تائید داده های اسکن شده. در مقابل معایب اسکن سه بعدی، در مقایسه با آنتروپومتری سنتی، از دست دادن داده های ناشی از سایه انداختن و وقوع خطاهای ناشی از حرکت چهره انسان است. برای به حداقل رساندن مشکل، اسکن از سه زاویه (جلو، 45 درجه از سمت دست چپ و سمت دست راست) برای هر فرد، انجام شد (10).
شکل بعد های صورت اندازه گیری شده
همچنین در مطالعه ای که توسط Hyunwook KIM و همکاران انجام شد توصیه شد که برای بهبود عملکرد انطباق ماسک های ربع صورت برای کره ای ها بهتر است از ابعاد و ویژگی های مختلف صورت در طراحی ماسک مورد توجه قرار گیرد. ابعاد مورد نظر در این مطالعه نیز عبارت بودند از. (11) :
در مطالعه دیگری که LEI YANG و همکاران در بررسی انطباق ماسک های مورد استفاده برای صورت های چینی انجام دادند توصیه گردید که ابعاد زیر به عنوان ابعاد حیاتی در طراحی ماسک های حفاظتی برای جمعیت چین در نظر گرفته شوند (12).
جدول 2 مخفف و شرح ابعاد آنتروپومتریک صورت
منابع:
1.شیرازه ا, عبدالرحمان ب, مهدی ج, علیرضا چ, سیدجمالالدین شط, ایرج عم, et al. کلیات مهندسی بهداشت حرفهای: دانشگاه علوم پزشکی شیراز; 1395.
2.Zhuang Z, Bradtmiller B. Head-and-face anthropometric survey of US respirator users. Journal of occupational and environmental hygiene. 2005;2(11):567-76.
3.مهدي ج, حسين ما. بررسي انطباق ماسكهاي تنفسي نيم صورت در كارگران يك صنعت پتروشيمي در ايران.
4.Liau Y-H, BHATTACHARYA A, AYER H, MILLER C. Determination of critical anthropometric parameters for design of respirators. American Industrial Hygiene Association Journal. 1982;43(12):897-9.
5.آزاد س, گل بابايي ف. طراحي و ساخت دستگاه آزمون ماسكهاي حفاظت تنفسي در برابر گرد و غبار. چهارمين همايش سراسري بهداشت حرفه اي ايران1383.
6.PezeshkiRad H, Jahanbin A, Modabber M. An investigation on facial and cranial anthropometric measurements among 20-35 year old individuals in the city of Mashhad. Journal of Mashhad Dental School. 2007;31(4):261-8.
7.فاطمه ص, عادل م, زینب ك. بررسی ابعاد آنتروپومتریكی در میان شاغلین ایرانی با قومیت فارس در كارخانجات استان های تهران، اصفهان و فارس. طب كار. 1392;سال پنجم(1):34-45.
8.Yokota M. Head and facial anthropometry of mixed-race US Army male soldiers for military design and sizing: A pilot study. Applied Ergonomics. 2005;36(3):379-83.
9.Han D-H, Choi K-L. Facial dimensions and predictors of fit for half-mask respirators in Koreans. Aiha Journal. 2003;64(6):815-22.
10.Han D-H, Rhi J, Lee J. Development of prototypes of half-mask facepieces for Koreans using the 3D digitizing design method: A pilot study. Annals of Occupational Hygiene. 2004;48(8):707-14.
11.Kim H, Han D-H, Roh Y-M, KIM K, PARK Y-G. Facial anthropometric dimensions of Koreans and their associations with fit of quarter-mask respirators. Industrial Health. 2003;41(1):8-18.
12.Yang L, Shen H, Wu G. Racial differences in respirator fit testing: a pilot study of whether American fit panels are representative of Chinese faces. Annals of occupational hygiene. 2007;51(4):415-21.
