بستن
بررسی حادثه قطار نیشابور
بزرگ‌ترین سانحه ریلی در ایران انفجار قطار نیشابور است. دومین تراژدی بزرگ در زمستانِ تلخِ ایران؛ اندکی پس از زلزله بم؛ حادثه هولناکی که وسعت ویرانگری آن هیچ نسبتی با میزان پوشش رسانه‌‌ای و توجه مسئولان طی این سال‌ها نداشته است.
حادثه دردناک انفجار قطار نیشابور در 29 بهمن ماه سال ۱۳۸۲ رخ داد. این حادثه در نزدیکی ایستگاه خیام در ۱۷ کیلومتری نیشابور اتفاق افتاد که در آن ۳۵۲ نفر کشته و ۴۶۹ نفر زخمی شدند. بسیاری از آتش‌نشانان و نیروهای امدادی، نیروهای دولتی ازجمله فرماندارِ وقت این شهرستان و اهالی محلی کشته و زخمی شدند.
شدت انفجار قطار که معادل ۱۸۰ تن TNT تخمین زده شده است، به میزانی بود که چندین روستای اطراف آن تخریب شد. این انفجار به حدی قدرتمند بود که ساکنان محلی تصور می‌کردند زمین لرزه باشد و زلزله شناسان ایرانی در زمان انفجار زمین لرزه‌ای به بزرگی ۳٫۶ ریشتر را ثبت کردند. شدت به حدی بود در محل حادثه گودالی عمیق ایجاد شد و آتش بسیاری از افراد را سوزاند. انفجار، چرخ‌های قطار را تا شعاعِ 2 کیلومتری پرتاب و موجِ حاصل از آن، تمام خانه‌ها در روستاهای اطراف را آوار کرد؛ تا ۲۰ کیلومتری کشته داد و حتی در مشهد، درحالی زلزله۵.۳ ریشتری ثبت شد.
چندین روستا بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد تخریب شدند و دو روستای کریم‌آباد و هاشم‌آباد دهنو در نیشابور دچار ۹۰ تا ۱۰۰ درصد خسارت شدند.
شرح حادثه
در ۲۹ بهمن سال ۱۳۸۲ ساعت چهار و ده دقیقه بامداد، تعداد ۵۱ دستگاه واگن باری به‌طور ناگهانی و بدون داشتن راننده به حرکت درآمدند و طبق شیب، پس از خروج از خط فرعی و قرار گرفتن در مسیر اصلی، ۲۰ کیلومتر را از ایستگاه ابومسلم تا ایستگاه خیام طی کردند.
محتویات واگن ها به شرح زیر بود:
مسئول ایستگاه بلافاصله بعد از اطلاع از خروج این قطار، قطار مسافربری دیگری را که در جهت مخالف آن در حرکت بود، به خط امن دیگری منتقل می کند تا مانع تصادف آن ها شود.
مسئولان ایستگاه کاشمر خط را آزاد می گذارند به امید آن‌که واگن‌های فراری در سربالایی بعد از کاشمر متوقف خواهند شد، لیکن واگن‌ها بعد از عبور از کاشمر، بلندی مذکور را طی و به سمت ایستگاه خیام سرازیر می‌شوند.
مسئولان ایستگاه خیام نیز که از فرار واگن‌ها آگاهی یافته بودند، قطار مسافربری دیگری را نیز از سر راه قطار فراری کنار می‌برند. قطار فراری بعد از رسیدن به ایستگاه خیام از خط فوق به مسیر انحرافی رفته و بعد از رها شدن ۴ واگن خالی پیشتاز، مابقی واگن‌ها با شدت تمام از خط خارج و با یکدیگر تصادف کرده و بلافاصله آتش‌سوزی آغاز می‌شود. آتش‌نشان‌ها که از قبل در گذرگاه نیشابور موضع گرفته بوده‌اند، سریعاً در محل حادثه حاضر و مبادرت به اطفاء حریق نموده و پس از چندی خبر پایان آتش‌سوزی را اعلام می‌کنند.
مسئولان نسبت به تخلیه اهالی روستاهای همجوار و ایجاد دیوار حفاظتی و جلوگیری از ورود افراد غیرمسئول، اقدام می‌کنند.
سپس ۵ واگن آخری که پس از حادثه بر روی ریل متوقف شده بودند از ایستگاه خارج می‌شود. آتش‌سوزی به‌ظاهر مهار شد و از واگن‌ها بخار به هوا می‌رفت و به نظر می‌رسید این بخار مربوط به آب ریخته‌شده روی آتش است. اما گویا با نفوذ آب به داخل مواد، فعل و انفعالات شیمیایی در حال انجام بود تا زمینه‌ساز یک انفجار مهیب گردد؛ ولی کسی این موضوع را تشخیص نداد. پس از خاموش‌شدن آتش عوامل حاضر در صحنه عملیات را پایان‌یافته تلقی کردند و تدابیر امنیتی ایجادشده در صحنه برداشته شد. اما ناگهان انفجار مهیبی صورت‌گرفت.
خانم علیزاده ازساکنان روستا درباره حادثه انفجار قطار درسال 82 می‌گوید: ((صبح خیلی زود بود که ناگهان بلندگوها اعلام کردند اهالی روستا را تخلیه کنند. ما نیز همراه خانواده به سمت شمال روستا حرکت کردیم. هوا خیلی سرد بود، ساعت از ۸ گذشته بود که گفتند خطر رفع شده و می‌توانید برگردید. برگشتیم و روی بهار خواب خانه قدیمی پدرشوهرم ایستاده بودیم که ناگهان صدای خیلی مهیبی همه جا را فرا گرفت. شدت صدا به قدری بود که تا چند وقت فشار عصبی ناشی از موج آن که در مغزمان پیچیده بود ما را رها نمی‌‌کرد.))
بدون تشخیص منشأ اصلی و نوع مواد در حال احتراق، نیروهای آتش‌نشانی که از مراکز مختلف به آن جا آمده بودند به روش‌های معمولی و استفاده از آب شروع به اطفای حریق کردند.
به ظارهر عملیات اطفاء به خوبی پیش رفته بود و ساعت ۹ صبح از سوی مدیرعامل سازمان آتش‌نشانی و فرمانده عملیات اعلام شد که حریق مهارشده است. از واگن‌ها بخار به هوا می‌رفت و به نظر می‌رسید این بخار مربوط به آب ریخته شده روی آتش است. پس از خاموش شدن آتش عوامل حاضر درصحنه عملیات را پایان‌یافته تلقی کردند و تدابیر امنیتی ایجادشده در محل برداشته شد.
مردم محلی و مسئولان برای تماشا و تشکر از خدمات افراد مشارکت‌کننده در عملیات به محل واگن‌ها نزدیک شدند و در ساعت ۳۷/۹ صبح مواد داخل واگن‌ها منفجر شدند.
منطقه را بحران فراگرفت، قطعات واگن‌ها ازجمله چرخ‌های بسیار سنگین تا فاصله دویست متری محل حادثه پرتاب‌شده بودند. ساختمان ایستگاه راه‌آهن و تعدادی از منازل روستای نزدیک محل آسیب دیدند و تا شعاع بیست کیلومتری محل سانحه موج انفجار صدماتی به دیوارهای منازل روستاییان وارد کرد. حدود ۴۵۰ نفر زخمی شدند و بیش از سیصد نفر از افرادی که نزدیک محل سانحه ازجمله آتش‌نشانان، مسئولان و مردم بودند به طرز فجیعی کشته شدند به‌نحوی‌که شناسایی برخی از آن‌ها امکان‌پذیر نبود.
به نقل از خانم علیزاده از ساکنین وقت روستا: ((همان طور که فریاد می‌زدیم و می‌دویدیم‌قطعات آجر و سنگ و آهن و ریل و تکه های قطار که خیلی داغ بود از آسمان در حال باریدن‌بود و از روی سرمان عبور می‌کرد یا کنارمان می‌افتاد. حرارت این قطعات خیلی زیاد بود به طوری که صورت و بدن را می‌سوزاند. برای دقایقی بارش این اجسام ادامه داشت و به هر سمتی فرار می‌کردیم باز هم برسرمان فرود می‌آمد. نمی‌‌دانستیم چه کار باید بکنیم.))
یکی دیگر از روستاییان اینگونه نقل می کند: (( در زمان انفجار همراه با برادرم بالای پل راه آهن بودیم. برادرم گفت می‌روم ماموران را بیاورم تا وضعیت خانه مان را که در آتش سوزی صدمه دیده بود صورت جلسه کنند. هنوز ۲۰متر از من‌فاصله نگرفته بود که انفجار صورت گرفت. موج انفجار به فاصله خیلی زیادی مرا پرت کرد. افراد و اشیای زیادی در هوا معلق بودند. وقتی از جایم بلند شدم هیچ‌کس در آن جا زنده نمانده بود.اجساد تکه تکه شده و همه عریان در بیابان افتاده بودند. سرم را به سمت خانه‌ها چرخاندم، هیچ خانه‌‌ای باقی نمانده بود. پرده های هر دو گوشم آسیب دید و بدنم‌جراحت برداشت. من را به بیمارستان بردند و وقتی برگشتم تمام‌خانواده ام‌فوت شده و آن‌ها را دفن کرده بودند.))
علل حادثه
در بارگیری قطار نیشابور به مقررات جهانی توجه نشده بود
ابتدا همه فکر می کردند حادثه عمدی و ناشی از خرابکاری است اما در بررسی به عمل آمده از سوی کمیسیون فنی بررسی سوانح راه آهن این احتمال رد شد و در نهایت علت فرار واگن ها این چنین اعلام شد:
1- نبستن ترمز دستی به طور صحیح
2- سهل انگاری در خصوص سوارکردن کفش خط و عدم نظارت دقیق از سوی رئیس قطار
3- شیب تند و غیر استاندارد راه آهن
4- عمر بالای 40 سال قطار و فرسودگی واگن ها
ناصر رهبر با تأکید بر این که قطار بار زیادی حمل می‌کرده و سنگین بوده گفت: آن چیزی که ما مطلع شدیم، این است که؛
• مسئول مربوطه در ایستگاه ابومسلم ترمزهای قطار را به درستی قرار نداده بود، ایستگاه نیز در سرازیری بوده و به علت سنگینی واگن‌ها به حرکت در آمده است؛ لذا ضعف سیستم ایمنی قطار، کم‌توجهی و خطای انسانی موجب فرار واگن‌ها شده است.
• مسئولین مربوطه در ادامه موفق به متوقف کردن قطار نشده و امید داشتند که قطار بعد از کاشمر در سربالایی متوقف شود، اما قطار به علت سرعت بالا این نقطه را رد کرده و به سمت تهران در حرکت بوده است که مسئولین تصمیم می‌گیرند که قطار را در ایستگاه خیام نیشابور از ریل خارج کنند.
• خطای دیگری که به جز موضوع حرکت قطار در این حادثه رخ می‌دهد، موضوع بارگیری این مواد است که به شکلی غیرمجاز و برخلاف قوانین و توافق‌نامه‌های جهانی RID انجام شده است. در واقع این مواد نباید کنار هم در یک قطار حمل می‌شده است.
این حادثه بسیار دردناک تلفیقی از ضعف سیستم ایمنی قطار و خطای انسانی مسئولین وقت بود و پیامد های هولناک زیادی را برجای گذاشت. برای تمام بازماندگان آن طلب صبر داریم و امید است که دیگر شاهد چنین حوادث تلخی نباشیم و از نکاتش درس بگیریم تا خدای ناکرده نظاره گر تکرار حوادث مشابه آن نباشیم.
