ارزیابی ریسک کیفی
مقدمه
به عنوان یک کارشناس یا دانشجوی بهداشت حرفه ای یا ایمنی، درک اهمیت ارزیابی ریسک در محیط کار ضروری است. ارزیابی ریسک کیفی فرآیندی است که شامل شناسایی، ارزیابی و تجزیه و تحلیل ریسک ها و خطرات احتمالی مرتبط با آنها می شود. این یک رویکرد پیشگیرانه است که به سازمان ها و صنایع کمک می کند تا اقدامات لازم را برای جلوگیری از حوادث و صدمات در محل کار انجام دهند. در این مقاله، مفهوم ارزیابی ریسک کیفی و اهمیت آن در تضمین یک محیط کار ایمن و سالم را بررسی خواهیم کرد. همچنین مراحل مربوط به فرآیند ارزیابی ریسک کیفی و نحوه اجرای موثر آن در محل کار را مورد بحث قرار خواهیم داد.
ریسک به چه معناست؟!
رایج ترین تعریف مورد استفاده در حوزه بهداشت حرفه ای و ایمنی در کار این است که “ریسک احتمال آسیب دیدن یا متحمل اثرات نامطلوب سلامتی در صورت قرار گرفتن در معرض خطر” میباشد.
منظور از ارزیابی ریسک چیست؟
ارزیابی ریسک اصطلاحی است که برای توصیف فرآیند یا روش کلی که در آن:
- خطرات و عوامل خطری که پتانسیل ایجاد آسیب را دارند را شناسایی می‌شوند.
- ریسک مرتبط با آن خطر مورد تحلیل و ارزیابی قرار می‌گیرد.
- راه های مناسب برای حذف خطر، یا کنترل خطر در زمانی که خطر قابل حذف نیست، تعیین میشود.(کنترل ریسک)
درواقع ارزیابی ریسک، نگاهی دقیق به محل کار شما برای شناسایی شرایط، موقعیت ها، فرآیندها و اعمالی است که ممکن است باعث آسیب به افراد، تجهیزات و محیط زیست شود. پس از انجام شناسایی، میزان احتمال و شدت خطر را تجزیه و تحلیل و ارزیابی میشود و پس از آن می توانید تصمیم بگیرید که چه اقداماتی باید برای از بین بردن یا کنترل مؤثر آسیب ناشی از وقوع انجام شود.
شکل 1 فرایند ارزیابی ریسک
چرا ارزیابی ریسک مهم است؟
طبق بند 19 دستورالعمل ایمنی و بهداشت محیط که توسط سازمان ایزو و استاندارد ایزو 45001 تدوین شده است، ارزیابی ریسک یک الزام قانونی است و به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از برنامه مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی بسیار مهم است و در دستیابی به موارد زیر کمک می کنند؛
1) ایجاد آگاهی از خطرات و ریسک های موجود در محل کار.
2) شناسایی افرادی که ممکن است در معرض خطر باشند (مانند کارمندان، نظافتچیان، بازدیدکنندگان، پیمانکاران و...).
3) تعیین اینکه آیا یک برنامه کنترل برای یک خطر خاص مورد نیاز است یا خیر.
4) تعیین اینکه آیا اقدامات کنترلی موجود کافی است یا باید اقدامات بیشتری انجام شود.
5) جلوگیری از صدمات یا بیماری، به ویژه زمانی که در مرحله طراحی یا برنامه ریزی انجام شود.
6) اولویت بندی خطرات و اقدامات کنترلی مرتبط با آنان.
انواع روش های ارزیابی ریسک
ارزیابی ریسک در محل کار یک الزام قانونی است. 5 نوع مختلف روش ارزیابی ریسک در سلامت و ایمنی از جمله ارزیابی ریسک کیفی، کمی، عمومی، خاص و پویا یا داینامیک وجود دارد. اینکه چه زمانی و چرا ممکن است از هر کدام استفاده کنید حائز اهمیت است.
ارزیابی کمی ریسک:
ارزیابی کمی ریسک برای اندازه گیری ریسک با اختصاص یک مقدار عددی استفاده می شود. بنابراین به جای عبارات زیاد، متوسط و کم، باید از اعداد استفاده کرد. این نوع ارزیابی ریسک بیشتر در مخاطراتی مانند طراحی هواپیما، نیروگاه های شیمیایی پیچیده یا هسته ای مورد استفاده قرار می گیرد. مقادیر کمی و اندازه گیری شده می تواند مربوط به خطرات ناشی از مواد شیمیایی و ماشین آلات یا تکنیک ها و برآوردهای مدل سازی باشد. در انجام ارزیابی‌های کمی ریسک، از ابزارها و تکنیک‌های کمی ویژه برای شناسایی خطر و برآورد شدت پیامدها و احتمال تحقق خطرات استفاده میشود.
ما در این مقاله به بررسی ارزیابی ریسک کیفی خواهیم پرداخت.
ارزیابی ریسک کیفی:
ارزیابی کیفی ریسک رایج ترین شکل ارزیابی ریسک است. این نوع ارزیابی ریسک اغلب در محل کار مشاهده میشود. این نوع ارزیابی ریسک بر اساس قضاوت و تخصص شخصی ارزیاب است که اغلب از تجربه خود برای تصمیم گیری در مورد سطوح ریسک استفاده می کند. شما احتمالاً هرگونه ارزیابی خطر سلامت و ایمنی را با یک ارزیابی کیفی ساده آغاز خواهید کرد. در ارزیابی کیفی ریسک، معمولا ریسک را به سطوح بالا، متوسط یا پایین دسته بندی می کنند.
ارزیابی کیفی ریسک باید یک بررسی سیستماتیک از آنچه که در محل کار می تواند به افراد آسیب برساند باشد، بگونه ای که روشن شود آیا اقدامات احتیاطی یا کنترلی موجود کافی است یا باید اقدامات بیشتری برای جلوگیری از آسیب انجام گیرد.
ریسک در این روش از ضرب احتمال در شدت وقوع حادثه به دست می آید. البته باید به این نکته توجه داشت که گاهی اوقات، ارزیابی ریسک کیفی ممکن است نیمه کمی شود، برای مثال زمانی که برخی از خطرات یا جنبه‌ها را میتوان اندازه‌گیری کرد.
نحوه انجام ارزیابی ریسک کیفی
1-شناسایی ریسک
اولین مرحله در هر ارزیابی ریسکی، شناسایی آن میباشد. شناسایی ریسک فرآیند یافتن، شناخت و توصیف ریسک ها است. این کار با پرسیدن و پاسخ به سؤالات "چه چیزی ممکن است اشتباه باشد؟" و "چگونه ممکن است اتفاق بیفتد؟" انجام می شود.
فرایند هایی که در شناسایی ریسک ها می‌توانند استفاده شوند شامل موارد زیر است:
-بارش فکری
-مصاحبه
-Expert elicitation
یک بارش فکری موفق و کارآمد شامل چه مواردی است؟
- یک مشکل که به طور کامل تعریف شده است.
- تیمی از افراد آگاه از مشکل
- آگاهی از تکنیک های بارش فکری
بارش فکری یا Brainstorming یکی از روش‌های شناسایی ریسک در ارزیابی ریسک کیفی است. در این روش، یک گروه از افراد با هدف شناسایی خطرات محتمل، به صورت گسترده و بدون فیلتر کردن ایده‌ها، ایده‌پردازی می‌کنند. در این فرایند، هیچ ایده‌ای رد نمی‌شود و تمام ایده‌ها به طور جمعی بررسی می‌شوند. این روش به دلیل اینکه ایده‌ها بدون فیلتر شدن مطرح می‌شوند، می‌تواند به شناسایی خطراتی که در روش‌های دیگر شاید مشاهده نشوند، کمک کند.
متد What if/Safety Checklist
یک بررسی ساختاریافته برای شناسایی خطرات فرآیند است که از سوالاتی مثل "چه می شود اگر" بهره می‌گیرد. چک لیست ایمنی برای اطمینان از اینکه همه خطرات احتمالی در بررسی گنجانده شده است استفاده می شود و جزئی از متد های مورد استفاده در بارش فکری است.
نمونه چک لیست مربوط به ایمنی حریق
متد Hazard Operability Analysis) HAZOP)
روش HAZOP یک روش ارزیابی ریسک کیفی است که در صنایع مختلف، به ویژه در صنایع شیمیایی، استفاده میشود. این روش شامل شناسایی و ارزیابی مشکلاتی است که می‌توانند ریسکی را به افراد، محیط زیست و یا تجهیزات تحمیل کرده و یا از اثربخشی عملیات جلوگیری کنند. در این روش، فرآیند یا عملیات مورد بررسی قرار می‌گیرد و با شناسایی مشکلات مختلف، ریسک‌های مربوط به آن شناسایی می‌شودو سپس با استفاده از روش‌های کنترل ریسک، این ریسک‌ها کاهش داده می‌شوند.
متد PHA
به صورت سیستماتیک و جامع انجام میشود و با استفاده از آن میتوان مخاطرات مربوط به تعامل بین بخش‌های مختلف را شناسایی کرد .در این روش، پارامترهای مختلفی مانند حرارت، فشار، جریان و غیره بررسی می‌شوند و خطرات مربوط به تعامل بین این پارامترها شناسایی می‌شوند.به طور مثال در فرایند پالایش نفت یا تولید گاز طبیعی میتوان از این متد استفاده کرد.
مصاحبه
در این روش، با انجام مصاحبه با افراد مختلفی که در فرایند مورد بررسی قرار می‌گیرند، سعی میشود تا خطرات محتمل و موانع موجود در فرایند شناسایی شوند. این روش به دلیل اینکه افراد مختلفی با تجربه‌های متفاوت در فرایند مورد بررسی، در مصاحبه شرکت می‌کنند، می‌تواند به شناسایی خطراتی که در روش‌های دیگر شاید مشاهده نشوند، کمک کند.
البته مصاحبه با توجه به افرادی که در آن شرکت می‌کنند، ممکن است با معایبی همراه باشد. این معایب شامل موارد زیر میشود:
-افراد ممکن است اطلاعات مهمی را در مصاحبه ارائه ندهند یا اطلاعات را محدود کنند.
-افراد ممکن است نظرات شخصی خود را به جای نظرات حرفه‌ای ارائه دهند.
-افراد ممکن است به دلیل تجربه کم، نتوانند به شناسایی خطرات مهم کمک کنند.
-افراد ممکن است به دلیل تعارض منافع، اطلاعات مهمی را پنهان کنند
-ممکن است مصاحبه زمان بر و هزینه بر باشد.
Expert elicitation
در این مرحله از کارشناسان و متخصصان مختلف برای جمع آوری دانش و تجربیاتشان در مورد خطرات و پیامدهای بالقوه استفاده میشود. در این مرحله خطرات را به دلیل عدم دسترسی به داده‌های کافی یا عدم دقت داده‌ها، نمی‌توان با روش‌های کمی تحلیل کرد و تنها به عنوان یک روش کیفی، به دانش و تجربیات کارشناسان و متخصصان برای تحلیل خطرات و پیامدهای بالقوه ناشی از آنها، تکیه میشود.
2-آنالیز ریسک در ارزیابی ریسک کیفی
مرحله آنالیز در ارزیابی ریسک کیفی به صورتی است که در آن خطرات شناسایی شده و پیامدهای بالقوه آنها مورد مطالعه قرار می‌گیرند. در این مرحله، خطاها، نقص‌ها، تجهیزات، نرم‌افزارها و خطاهای انسانی به صورت جداگانه یا همراه همدیگر بررسی می‌شوند. روش FMEA نیز، شامل تحلیل حالات بالقوه است که در آن، خطرات شناسایی شده و برای هر یک از آنها، احتمال وقوع، شدت اثر و توانایی تیم در تشخیص رویداد بررسی میشود. در ماتریس ریسک شرکت DNV نیز، این مرحله شامل تعیین شدت حادثه و میزان تکرارپذیری سناریوی حوادث است.
روش FMEA چیست؟
Failure Mode and Effect Analysis یک روش سیستماتیک برای ارزیابی ریسک کیفی است که در این روش، تیمی از افراد متخصص با هدف شناسایی محتمل ترین نقص علل آن ها و اثرات آن ها بر کارکرد سیستم، فرایند یا محصول را به دقت بررسی می‌کنند. برای انجام این روش ابتدا تیم باید تمامی عملکردهای سیستم فرایند یا محصول را شناسایی کند، سپس هر عملکرد را به صورت جداگانه بررسی کرده و نقص های محتمل را تشخیص دهد. سپس برای هر نقص محتمل علل آن و اثرات آن بر کارکرد سیستم یا فرایند را بررسی کند.
در نهایت این تیم باید اولویت بندی کند و تصمیم بگیرد که کدام نقص ها بیشترین ریسک را دارند و باید در اولویت بالاتری انجام شوند تا بهبود های لازم صورت بگیرند.
یک نمونه از ارزیابی ریسک به روش FMEA برای کار در ارتفاع می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
• خطر: سقوط از ارتفاع
• علت: عدم استفاده از تجهیزات ایمنی، عدم توجه به شرایط آب و هوا، عدم آموزش کافی
• پیامدها: مصدومیت جسمی، فوت، تأخیر در پروژه
• احتمال وقوع: بررسی سوابق و مدارک، مشاهده مستقیم، مصاحبه با کارکنان
• شدت: تعیین شدت خطر با توجه به احتمال وقوع و پیامدها
• تدابیر پیشگیرانه: استفاده از تجهیزات ایمنی، آموزش کارکنان، توجه به شرایط آب و هو
ماتریکس DNV چیست؟
ماتریکس Det Norske Veritas یک روش ارزیابی ریسک کیفی است که توسط شرکت DNV GL ابداع شده است. این ماتریکس شامل دو محور است: احتمال و شدت تاثیر.
در محور احتمال، احتمال وقوع یک شکست یا خطار ارزیابی میشود. در محور شدت تاثیر، تاثیر آن شکست یا خطا بر کارکرد، سیستم، فرایند یا محصول ارزیابی میشود. با ترکیب این دو محور، ماتریکس DNV به تیم FMEA کمک میکند تا نقص ها و خطا هایی که بیشترین ریسک را دارند را شناسایی کنند و در اولیت بالاتری بریا رفع قراردهند. همچنین این ماتریکس در اتخاذ تصمیمات مناسب در مورد کاهش ریسک کیفی موثر میباشد.
شکل 2 ماتریکس DNVمتد HHA چیست؟
روش ارزیابی ریسک HHA یا (Health Hazard Assessment)به منظور شناسایی و ارزیابی خطرات بهداشتی در محیط کار استفاده میشود. در این روش، خطرات بهداشتی مرتبط با مواد شیمیایی، فرآیندهای صنعتی و تجهیزات مورد بررسی قرار می‌گیرند.
3-ارزشیابی
بعد از آنالیز ریسک نوبت به ارزشیابی ریسک ها می رسد در این مرحله با استفاده از معیارهای که از پیش تعیین شده ریسک ها اولویت بندی می شوند.
4-کنترل ریسک
به طور کلی کنترل ریسک به دو دسته تقسیم می شود. دسته اول زمانی است که کنترل ریسک بر علل ریشه ای ریسک ها مانند خطرات یا فرآیندهای مدیریت ناکارآمد متمرکز است. دسته دوم زمانی است که کنترل ریسک در جهت کاهش تأثیر منفی ریسک از طریق اقدامات اصلاحی (مانند تهیه تجهیزات حفاظتی) برای کارگران است.
باید به یاد داشته باشید که تمام یادداشت های خود را در مورد ریسک ها، رتبه بندی ریسک ها و اقدامات کنترلی را ثبت و نگهداری کنید. این یادداشت ها در تکمیل مرحله نهایی (نظارت بر ریسک) مفید خواهند بود. این مرحله عمدتاً شامل مشاهده خطرات و پرسیدن سؤالات زیر است:
- آیا کنترل ریسک صورت گرفته، موثر است؟
- آیا ریسک ها به درستی طبقه بندی و اولویت بندی شده اند؟
- آیا همه ریسک ها شناسایی شده اند؟
مثال هایی از کاربرد ارزیابی ریسک کیفی:
1) تغییر در سطح اولویت و طبقه بندی یک ریسک: برای مثال فقدان حفاظ در یک دستگاه برش در ابتدا رتبه ریسک پایین را داشت، اما پس از چندین بار وقوع شبه حادثه، مدیر پروژه معتقد است رتبه ریسک آن باید حداقل متوسط باشد.
2) شناسایی یک ریسک جدید: برای مثال زمانی که تجهیزات جدید، با فناوری و تکنولوژی پیشرفته تری وارد خط تولید می شوند، باید آموزش هایی برای استفاده ایمن از آنها برای کارگران تدارک دیده شود.
جمع بندی:
اهمیت استفاده از ارزیابی کیفی ریسک در صنایع در توانایی آن در شناسایی و اولویت بندی ریسک هایی است که نیاز به تجزیه و تحلیل دقیق و کنترل ها و اقدامات لازم بر اساس تأثیر و تأثیر آنها بر اهداف دارند. ارزیابی کیفی ریسک همچنین با شناسایی تهدیدها و انجام اقداماتی برای کاهش آنها قبل از اینکه آسیب واقعی وارد کند، به محافظت از تجهیزات و نیروی کار انسانی کمک می کند.
