بستن
انواع دستگاه اتوکلاو به همراه دستورالعمل ایمنی کار با آن
مقدمه
هوایی که تنفس می‌کنیم مملو از عوامل مختلف میکروسکوپی می‌باشند که می‌توانند به سادگی موجب آلودگی و دخالت در آزمایش‌های مختلف پزشکی و زیست‌شناسی گردند؛ لذا، حتی اگر با شست‌و‌شو، جسمی را عاری از هرگونه عوامل آلودگی کنیم، در چند ثانیه‌ای که در مواجهه با هوا قرار گرفته و یا تماس پوستی با آن ایجاد شود، آن جسم آلوده می‌گردد. هم‌چنین در استفاده از مایعات در آزمایش‌های مختلف، امکان استریلیزاسیون آنها توسط شست‌و‌شو وجود ندارد.
به همین دلیل، از گذشته تا به امروز در طی دهه‌ها‌ی مختلف بر اساس نیازی که بوده دستگاه‌های مختلفی برای استریل کردن محیط و شرایط ایجاد شده‌اند تا تجهیزات و ابزارآلات و مکان‌های بهداشتی، تا حد زیادی از آلودگی در امان بمانند. یکی از انواع دستگاه‌هایی که در این راه ساخته شده، دستگاه اتوکلاو می‌باشد.
شکل 1– انواع اتوکلاوها
اتوکلاو چیست؟
اتوکلاو وسیله‌ای برای استریل کردن ابزار پزشکی و آزمایشگاهی در فشار و دمای بالا و با استفاده از بخار آب است. اتوکلاو از مهم‌ترین دستگاه‌ها و تجهیزات آزمایشگاهی می‌باشد که با استفاده از حرارت بخار آب تحت فشار، جهت استریل نمودن (سترون‌سازی) کاربرد دارد.
سترون‌سازی به معنای استریل نمودن یا نابود کردن تمامی اشکال حیات (میکروبی) از طریق حرارت بخار آب تحت فشار و یا مواد غیر متحرک که شامل روش‌هایی همچون شیمیایی و غیر شیمیایی است میشود.
شکل 2– استفاده از سترون‌سازی برای استریل کردن انواع ابزار پزشکی و جراحی
اتوکلاوها عمدتا در صنایع پزشکی، آزمایشگاهی، غذایی و دارویی برای استریل کردن وسایل و تجهیزات استفاده می‌شوند. هم‌چنین، در بسیاری از محیط‌های صنعتی و تولیدی نیز به‌کار می‌روند. اتوکلاو صرفا برای کشتن ویروس‌ها به کار نمی‌رود، اما به‌صورت کلی ویروس‌ها در دمای بالا زنده نمی‌مانند پس برای استریل کردن مواد پلاستیکی حساس مناسب است. به دلیل حرارت بالا از اتوکلاو برای استریل کردن شیر یا مواد حساس دیگر استفاده نمی‌شود چون طعم و ویژگی‌های ماده عوض میشود.
جدول 1– ویژگی‌های استریل‌کننده اتوکلاو آزمایشگاهی
نحوه عملکرد اتوکلاو به چه صورتی است؟
در اتوکلاوها ابتدا درب قفل شده و محفظه ای مهر و موم شده ایجاد میشود و بعد هوای داخل محفظه را با بخار آب جایگزین می‌کنند. سپس باتوجه به پروتکل‌های مشخص شده و برنامه‌ای که به دستگاه می‌دهند، بخار تحت فشار قرار گرفته و پروسه اتوکلاو کردن در زمانی مشخص انجام میشود.
شکل 3– فرآیند اتوکلاو کردن
مراحل فرآیند اتوکلاو به شرح زیر است:
1) شروع فرآیند اتوکلاو: درب محفظه بسته شده و محفظه دستگاه از طریق لوله‌های اطراف آن گرم می‌شوند.
2) جایگزینی هوای محفظه اتوکلاو با بخار: اگر در طی این فرآیند هوا وجود داشته باشد از نفوذ کامل بخار به تجهیزات و مواد جلوگیری کرده و اجازه نمی‌دهد استریل کردن با اتوکلاو به خوبی انجام شود؛ پس لازم است که هوای درون محفظه با بخار آب جایگزین گردد تا دما و فشار افزایش یابد. جایگزینی هوا با بخار در درون محفظه باتوجه به مواد و تجهیزات به روش‌های مختلفی انجام می‌گیرد.
3) تهویه (Conditioning): در این مرحله گرم شدن فضای درون محفظه انجام شده و فشار افزایش می‌یابد.
4) گرم شدن محفظه (Heat up): فشار و دما به حد متعادل و استاندارد می‌رسد.
5) شروع عملیات استریلیزاسیون: زمان اتوکلاو کردن فرا می‌رسد.
6) خروج بخار از محفظه اتوکلاو: فشار و بخار موجود در دستگاه از طریق یک محفظه خارج میشود.
7) خشک کردن: در طی مدت زمان تعیین شده تجهیزات به طور کامل خشک می‌شوند.
8) ورود هوا به محفظه: محفظه اتوکلاو دوباره از هوا پرمی‌شود.
9) اتمام فرآیند اتوکلاو: در پایان فرآیند درب دستگاه را باز کنید و تجهیزات استریل شده را بردارید.
اجزای تشکیل‌دهنده اتوکلاو
• محل قرارگیری ظروف
در این قسمت یک محفظه داخلی به همراه لوله‌هایی در اطراف آن وجود دارد. درون لوله‌ها بخار آب وجود دارد و موجب یکنواخت شدن دما در داخل محفظه می‌گردد و باعث بهینه‌سازی فرآیند استریلیزاسیون میشود.
• سیستم کنترل
سه پارامتر دما، زمان و فشار در استریل کردن با اتوکلاو بسیار موثر هستند. از این رو، در این سیستم به نرم‌افزاری نیاز است که برای این پارامترها برنامه‌ریزی دقیقی انجام دهد و باز و بسته شدن دریچه‌ها و سایر اجزای اتوکلاو در یک توالی خاص انجام شوند. در واقع می‌توان گفت اتوکلاوها به سیستم کنترل نیاز دارند.
• تله بخار
تله بخار از مهم‌ترین و اصلی‌ترین اجزای اتوکلاو است. در داخل محفظه اتوکلاو بخار آب با از دست دادن انرژی خود به مایع تبدیل میشود و میعان رخ می‌دهد. درصورتی‌که این مایعات سریعا از سیستم خارج نشوند، می‌توانند بر روی سرعت انتقال گرما تاثیرگذار باشند و کارایی سیستم را بکاهند. در واقع تله بخار موجب حذف میعانات درون محفظه اتوکلاو میشود.
• سوپاپ اطمینان
باتوجه به اینکه اتوکلاوها تحت فشار بالا کار می‌کنند، طراحی آنها به‌گونه‌ای انجام شده که دارای ساختاری مقاوم با ایمنی بالا باشند. سوپاپ اطمینان نیز از جمله تجهیزاتی است که موجب افزایش ایمنی دستگاه میشود. این شیر ایمنی موجب کنترل فشار در بویلرها و مخازن تحت فشار میشود. اگر فشار یا دما در مخزن اتوکلاو خیلی بالا رود، می‌توان برای تخلیه فشار داخل محفظه از سوپاپ اطمینان کمک گرفت.
• مکانیزم خنک‌کننده میعانات
خیلی از اتوکلاوها دارای سیستم خنک‌سازی پساب (هوا، بخار و میعانات) هستند. به دلیل صدمه ندیدن لوله‌کشی فاضلاب‌ها، امکان تخلیه پساب با دمای بیش از ۶۰ درجه سانتی‌گراد وجود ندارد. بهترین روش برای خنک‌سازی پساب حاصل از اتوکلاو مخلوط نمودن آن با آب سرد است. بعضی از دستگاه‌های اتوکلاو خنک‌کننده دارند و ابتدا پساب را خنک کرده و بعد تخلیه می‌کنند.
• سیستم خلا
برای استریل کردن با اتوکلاو با بازدهی بالا، لازم است که هوای درون محفظه با بخار آب جایگزین شود. این فرآیند به دو صورت گراویمتری و پیش خلاء انجام میشود و سیستم خلاء از طریق پمپ خلاء، پیش خلاء در اتوکلاوها قابل انجام می‌باشد.
شکل 4– شمای دستگاه اتوکلاو
برای استریل‌کردن چه موادی می‌توان از اتوکلاو استفاده کرد؟
برخی از مواد و تجهیزات نمی‌توانند دما و فشار بالا را تحمل کنند و آسیب می‌بینند. از این رو، در هنگام استریل‌کردن با اتوکلاو باید به نوع ماده‌ای که قرار است استریل شود، دقت گردد. جدول زیر نمونه‌ای از موادی است که با دستگاه اتوکلاو قابل استریل کردن می‌باشند:
جدول 2– مواد قابل استریل با دستگاه اتوکلاو
دستورالعمل‌های عمومی کار با اتوکلاو
از آنجا که استریل‌کردن با اتوکلاو تحت فشار و دما بالا انجام میشود می‌تواند خطرات جدی را برای کاربر ایجاد کند؛ از این رو، در هنگام استفاده از این دستگاه نیاز است که به دستورالعمل‌های عمومی کار با آن رعایت و اجرا گردد.
• دستگاه اتوکلاو را به‌صورت منظم مورد بازرسی و سرویس قرار دهید تا مطمئن شوید که عملکرد صحیحی دارد.
• اصول عملکرد اتوکلاوها مبتنی بر بخار، گرما و فشار است و خطر آسیب دیدن کاربر حین کار با آن وجود دارد؛ از این رو، نیاز است که کاربر از تجهیزات محافظت شخصی مانند دستکش مقاومت در مقابل حرارت، روپوش آزمایشگاهی و محافظ چشم استفاده کند.
• شیوه بسته‌بندی مواد و تجهیزات برای استریل‌کردن با اتوکلاو بسیار مهم است. زیرا اصلی‌ترین دلیل ناموفق بودن اتوکلاو کردن، عدم برقراری تماس مناسب بخار آب و میکروارگانیسم‌ها است. از این رو، اگر از کیسه یا ظرف پسماند استفاده می‌کنید سعی کنید بیشتر از ۷۵ درصد ظرفیت آن را پر نکنید.
• کیسه‌هایی که مواد و تجهیزات داخل آن وجود دارد باید باز باشند یا اینکه سوراخ‌هایی در بالای آنها تعبیه شود تا راه نفوذ بخار به داخل کیسه وجود داشته باشد. اگر این مسئله رعایت نشود نه تنها استریل تجهیزات به خوبی انجام نمی‌شود حتی احتمال دارد کیسه‌ها به دلیل فشار منفجر شوند.
• قبل از تخلیه دستگاه حتما اجازه دهید مواد و تجهیزات کاملا خنک شوند، زیرا ممکن است موجب آسیب‌دیدن کاربر گردد.
• بسته‌بندی باید به نحوی انجام شود که باز و بسته کردن آن به راحتی امکان‌پذیر باشد و مانع از نفوذ بخار به تجهیزات نگردد. هم‌چنین بسته‌بندی باید از مقاومت خوبی در برابر دما و فشار برخوردار باشد.
• تمامی فرآیندهای اتوکلاو کردن باید حتما در یک برگه ثبت شوند و اطلاعاتی مانند تاریخ، محتویات، شماره چرخه، نشانگرها و نام اپراتور در آن درج شود.
شکل 5– نمونه‌ای از چک‌لیست خدمات اتوکلاو
چگونه از صحیح انجام شدن استریل با اتوکلاو اطمینان حاصل کنیم؟
نشانه‌های مختلفی وجود دارد که می‌تواند صحت عمل استریل کردن با اتوکلاو را نشان دهد. از جمله این نشانه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
جدول 3– انواع نشانگر اتوکلاو
شکل 6– نشانگر شیمیایی اتوکلاو
شکل7– نشانگر بیولوژیکی اتوکلاو
شکل 8– نشانگر خارجی اتوکلاو
دسته‌بندی اتوکلاوها
جنبه‌های مختلفی وجود دارد که می‌تواند به عنوان مبنایی برای طبقه‌بندی انواع مختلف اتوکلاوها استفاده شود و برخی از این جنبه‌ها ممکن است با یکدیگر همپوشانی داشته باشند. در بیشتر موارد، استریل‌کننده‌های بخار را می‌توان از طریق موارد زیر متمایز کرد:
• عملکرد
• کلاس
• اندازه (ظرفیت)
• انواع مختلف اتوکلاوها بر اساس عملکرد
همه اتوکلاوها از بخار با دمای بالا و فشار بالا برای استریل کردن تجهیزات پزشکی و ضایعات استفاده می‌کنند. عملکرد آنها نشان می‌دهد که چگونه باید بارگیری شوند و چگونه بخار موجود در محفظه خود را برای استریل کردن وسایل داخل فشار می‌دهند.
جدول 4– انواع مختلف اتوکلاوها بر اساس عملکرد
• انواع مختلف اتوکلاوها بر اساس کلاس
روشی واضح‌تر برای دسته‌بندی انواع مختلف ماشین‌های اتوکلاو. کلاس استریل‌کننده بخار نشان می‌دهد که چقدر همه کاره است: به عبارت دیگر، نشان می‌دهد که چه نوع بارهایی را می‌توان با آن درمان کرد.
جدول 5– انواع مختلف اتوکلاوها بر اساس کلاس
شکل 9– اتوکلاوهای کلاس N، B و S
• انواع مختلف اتوکلاوها بر اساس اندازه (ظرفیت)
اندازه اتوکلاو نیز یک فاکتور کلیدی است که باید در نظر گرفته شود: انتخاب صحیح در اینجا به میزان زباله‌ای که هر روز تاسیسات شما نیاز به درمان دارد و هم‌چنین مقدار فضای موجود شما بستگی دارد.
جدول 6– انواع مختلف اتوکلاوها بر اساس اندازه (ظرفیت)
اثرات و راهکارهای زیست‌محیطی
همه ما می‌دانیم که افزایش تقاضای انرژی ما گازهای گلخانه‌ای بیشتری را وارد جو می‌کند. اکثر انرژی امروز ما از سوخت‌های فسیلی تامین میشود. هنگامی که سوخت‌های فسیلی می‌سوزند، گازهایی آزاد می‌کنند که گرما را در جو به دام می‌اندازد و باعث گرم شدن کره زمین و تسریع تغییرات آب و هوایی میشود.
یک اتوکلاو برای کار کردن به انرژی زیادی نیاز دارد. بدون بهبود در بهره‌وری انرژی، اتوکلاو می‌تواند اثرات مخرب زیست‌محیطی داشته باشد. با این حال، تغییرات کوچک در اتوکلاوها، مانند کاهش ورودی آب، می‌تواند کمک‌کننده باشد. تحقیقات جدید نشان داده است که حجم کمتر آب در اتوکلاو تنها به 16 کیلووات (کیلووات) المنت حرارتی در مقایسه با 72 کیلووات عنصر گرمایش در اتوکلاوهای معمولی نیاز دارد. حتی استفاده از اتوکلاوهای استوانه‌ای به جای مستطیل شکل باعث صرفه‌جویی در مصرف انرژی میشود.
نکته دیگری که باید به خاطر داشته باشید این است که از اتوکلاو فقط زمانی که پر است استفاده کنید. بیایید آن را با یک مثال توضیح دهیم. بگویید می‌خواهید چند لوله آزمایش ضد عفونی شود. اتوکلاو شما احتمالاً می‌تواند 30 لوله آزمایش را در خود جای دهد. اما، اگر از اتوکلاو برای استریل کردن تنها یک لوله آزمایش استفاده کنید، حدود 97 درصد از انرژی بالقوه مفید را هدر خواهید داد.
با تغییر آب و هوا، جهان به سرعت در حال کمبود آب شیرین است. از سوی دیگر، ما از اتوکلاوهایی استفاده می‌کنیم که مقادیر زیادی آب کاملاً خوب را هدر می‌دهند. یک روش ساده و بدون هزینه برای صرفه‌جویی در آب در اتوکلاوها خاموش کردن آن در صورت عدم استفاده است. بسیاری از آزمایشگاه‌ها اتوکلاوها را 24/7 روشن نگه می‌دارند. این بدان معنی است که محفظه به طور مداوم بخار و میعانات تولید می‌کند تا برای استریلیزاسیون آماده شود. روشن نگه داشتن اتوکلاو فقط در ساعات کاری و در طول آن خاموش در شب و آخر هفته می تواند 70 درصد در مصرف آب صرفه‌جویی کند.
بسیاری از سیستم‌ها و تولیدکنندگان مدرن شروع به رسیدگی به مسائل مصرف انرژی و آب با اتوکلاو کرده‌اند. متأسفانه، هنوز بسیاری از مدل‌های قدیمی وجود دارند که به طور مداوم آب را «خونریزی» می‌کنند، هنوز هم امروزه استفاده میشود. این سیستم‌ها سالانه حدود 10 میلیارد گالن آب تمیز و شیرین را هدر می‌دهند. با توجه به این رقم، دانشگاه‌ها و موسسات باید انواع و تعداد اتوکلاوهای مورد نیاز خود را در محل ارزیابی کنند. آنها باید اتوکلاوهایی را در نظر بگیرند که راه‌حل‌های حفاظت از آب دارند. صرفه‌جویی بالقوه آب و انرژی می‌تواند فوق‌العاده باشد. این اقدامات کوچک می‌تواند به کاهش تاثیر اتوکلاو بر محیط زیست کمک کند.
سخن پایانی
فرآیند استریل‌کردن با اتوکلاو از مهم‌ترین اقداماتی است که در بیمارستان‌ها، آزمایشگاه‌ها و سایر مراکز درمانی انجام میشود. این فرآیند اگر به درستی و با رعایت نکات و موارد ذکر شده صورت گیرد می‌تواند بهترین نتایج را بدون ایجاد کوچک‌ترین خطری برای اپراتور به دنبال داشته باشد. باتوجه به تنوع مواد و تجهیزات استریل با اتوکلاو ممکن است در شرایط متفاوتی انجام شود؛ با در نظر گرفتن توضیحات گفته شده و نوع مواد یا تجهیزاتی که می‌خواهید در حوزه کاری خود استریل کنید می‌توانید بهترین نوع اتوکلاو را انتخاب نمایید.
مطالب مرتبط
