بستن
فرهنگ ایمنی
با گسترش انواع تکنولوژی ها، مباحث ایمنی تکنولوژی ها نیز روز به روز گسترش میابد. فرهنگ ایمنی هم به عنوان شاخه ای از فرهنگ HSE و استفاده از تکنولوژی می تواند جایگاه موثری برای مهم ترین و با ارزش ترین بخش یک سازمان یعنی انسان داشته باشد. بروز حوادث، ناشی از رفتار و شرایط ناایمن است و البته اغلب به رفتار ناایمن بر می گردد كه آینه فرهنگ ایمنی آن سازمان می باشد. بنابراین برنامه ریزی و اجرای طرح های فرهنگ سازی ایمنی نیاز به رعایت موارد فرهنگی دارد و در صورت عدم توجه به فرهنگ، هدر رفتن منابع، بازده پایین پرسنل و بی انگیزگی را خواهیم داشت در صورتی که فرهنگ ایمنی یک سازمان قوی باشد، رفتارهای افراد در آن ایمن تر است و در نتیحه حوادث كمتری رخ می دهد؛ به تبع آن خسارت های وارده به طور چشمگیری كمتر می باشد.
اصطلاح فرهنگ ایمنی اولین بار به طور رسمی در سال 1987 در مدارک سازمان ایمنی آژانس هسته ای INSAG (International Nuclear Safety Group) و در تحلیل حادثه نیروگاه هسته ای چرنوبیل به کار برده شد. دلیل پدید آمدن چنین اصطلاحی این بود که برخی از حوادث را دیگر نمی شد به ضعف تجهیزات یا طراحی نسبت داد، بلکه فاکتور خطای انسانی هنگامی که با ضعف سازمانی همراه می شد. منجر به رخداد حوادثی چون چرنوبیل می گشت. پس از آن این اصطلاح به کرات در مدارک گوناگون مورد استفاده قرار گرفته است.
تعاریف بسیار متعددی برای فرهنگ ایمنی وجود دارد. در حقیقت فرهنگ ایمنی مفهومی بین رشته ای است که از مناظر مختلف از روانشناسی و جامعه شناسی تا مهندسی ایمنی و قابلیت اطمینان قابل بررسی است. اما همه تعاریف در این وجه مشترکند که فرهنگ ایمنی یکی از اجزاء و زیر ساختارهای فرهنگ سازمانی است.
به طور کلی فرهنگ، مجموعه ای از باورها، عقاید، معیارها و قوانین است. از دیر باز و با شکل گیری اولین اجتماعات بشری یک سری عقاید، باورها و قراردادها به عنوان راهنماهایی برای رفتار فرد در جامعه بنا نهاده شد که طبعاً با گذر زمان، تأثیر پذیرهای تاریخی و اقلیمی تکامل یافته و مجموعه بسیار گسترده و پیچیده ای به نام فرهنگ را شکل داده است. بالطبع هر زیر مجموعه ای از جامعه کلان برای خود، خرده فرهنگی ویژه دارد. در این میان سازمان ها و صنایع نیز از این قاعده مستثنی نیستند. آن ها به عنوان زیر مجموعه ای از کل جامعه دارای فرهنگ مختص سازمان خودشان هستند که برگفته از اهداف، روش پایه گذاران و بسیاری از عوامل دیگر است.
در واقع ارزش های مشترک صنفی که بر عقاید و رفتار اعضاء اثر می گذارد را می توان فرهنگ یک سازمان دانست. فرهنگ ایمنی هم یکی از اجزاء فرهنگ سازمانی است که شامل ارزش ها و عقایدی است که در جهت ایمنی و سلامت در محیط کار باشد. البته شایان ذکر است که حتی در صورت وجود یک فرهنگ سازمانی استقرار یافته هم نمی توان انتظار داشت که تمام رفتار و واکنش های فردی اعضاء یکسان باشد. همچنین فرهنگ ایمنی سازمان تنها برآیند فرهنگ ایمنی اشخاص درون آن نیست، بلکه اهداف، پیشینه و الگوی فکری مدیران و حتی سازمان های همکار در شکل گیری این مجموعه با نام " فرهنگ ایمنی" موثرند، تعاریف دیگر از این مفهوم نیز وجود دارد.
برای مثال مجموعه عقاید، الگوها، باورها، قواعد و تجربه های اجتماعی و فنی که هدفشان به حداقل رساندن مواجهه کارکنان، مشتریان و عموم مردم با مخاطرات و حوادث است را می توان فرهنگ ایمنی یک سازمان دانست. کنفدراسیون صنایع انگلیس، عقاید و باورهای جمعی در یک سازمان در مورد ریسک و حوادث را فرهنگ ایمنی آن سازمان می داند. HSC (Health and Safety Commissio) کمیسیون بهداشت و ایمنی انگلستان نیز فرهنگ ایمنی را محصول عقاید، الگوهای فکری و باورهای فردی و جمعی که میزان تعهد به ایمنی و سلامت شغلی را در یک سازمان معین می کند، می داند.
عناصر یا نشانه های وجود فرهنگ بالای ایمنی در یک سازمان
برای ارتقا و بهبود وضعیت هر پارامتر لازم است که اول وضعيت موجود آن مورد سنجش قرار گيرد. برای سنجش پارامترهاي فرهنگي به دلیل عدم قطعيت ذاتی و مطلق نبودن، سنجه و معيار ثابتی وجود ندارد و در حقيقت اندازه گيری سطح فرهنگ ايمني در يک سازمان یا مجموعه صنعتي امری بسیار دشوار است. اما برخي از نشانه های فرهنگ ايمني در یک مجموعه را مي توان به صورت زير طبقه بندی کرد. با مقا یسه این نشانه ها با وضعيت موجود در يک سازمان می توان به برداشتي از سطح استقرار فرهنگ ايمنی در آن سازمان دست یافت. این نشانه ها عبارتند از: تعهد، ارتباطات، انعطاف پذير بودن، هوشیاری و عبرت آموزی.
1.تعهد
یکی از مهمترین نشانه ها و الزامات استقرار و گسترش فرهنگ ايمنی، تعهد به آن در تمام سطوح خرد و کلان یک سازمان است. وجود تعهد در یک مجموعه خود منشاء فراهم شدن سایر ملزومات ارتقاء فرهنگ ايمنی است. تعهد فرد فرد مجموعه بسيار می تواند موثر باشد اما کاملاً بديهي است که اين تعهد از مدیریت کلان مجموعه بايد به بدنه سازمان تسری یابد. تعهد مدیریت در دو بعد می تواند منجر به ارتقاء فرهنگ ايمنی سازمان تحت رهبري اش شود. در وهله اول با تخصيص منابع مالی و انسانی، آموزش، بکارگيری روش هاي نوين و يا حتی تغيير پست كاركنان. از سوي دیگر به اين خاطر كه در هر سازمان زير دستان از الگوي رفتاري و فکري مديران تبعيت کرده يا سعي می کنند خود را با آن همسو سازند، وجود تعهد در مدير منجر به برخورداري كل سازمان از فرهنگ مناسب ايمني مي شود.
برخي از نشانه های وجود تعهد به گسترش فرهنگ ايمني در یک سازمان را مي توان موارد زیر دانست. جايگاه ایمنی در چارت سازماني مي تواند بيانگر نکات زيادی باشد. اين که مديریت ايمنی در سازمان در چه مرتبه اي نسبت به مدیر راس قرار گرفته است نشانگر ميزان اختیارات و از سويي تعهد سیستم نسبت به برقراري اصول ايمنی است. يکي دیگر از نشانه هاي وجود تعهد تخصيص مناسب منابع مالي و انساني به ايمنی است. لزوم اختصاص منابع مالي براي ارتقا سطح ايمنی چه در بعد سخت افزار و چه از نظر اجراي پروژه های مرتبط کاملا واضح است. اما همين تخصیص منابع بايد از نظر انسانی هم صورت بگیرد. سازمان هايی که نيروهای زبده خود را از بخش ايمني دریغ نمي کنند سازمان هایی با تعهد به ارتقا سطح ايمنی هستند. يکي ديگر از این نشانه ها هم عدم وجود تاکيد بیش از حد بر تولید توسط مدیران است. در صورت تاکید بیش از حد بر تولید، این فرهنگ باعث می شود که پرسنل همواره به دنبال راه حل های کوتاه و مقطعی باشند.
2.ارتباطات
دومین نشانه مجموعه اي با فرهنگ ايمنی بالا، ارتباطات آزاد و گسترده درون سازماني و با محیط خارج است. به طور ايده ال در یک سازمان باید پرسنل ترغیب به مطرح کردن نکات و پرسيدن سوالاتی شوند که فکر می کنند در بالا بردن استاندارد هاي ايمنی کل مجموعه تأثيرگذار است. همچنین بايد این تعهد در مسئولين برای پاسخگويي و اطلاع رساني عمومی وجود داشته باشد. بدترين آفت برای گسترش فرهنگ ايمنی سرپوش گذاشتن و ناديده انگاشتن ضعف هاي ايمنی مجموعه است. یکی از مصادیق این امر گزارش نکردن حوادث و فراهم نکردن زمينه برا تحلیل و بررسي این گونه رخدادهاست. در سيستم هاي توليد محور بسياري از حوادث تحليل و ريشه يابي نمی شوند. در حالی که تحلیل حوادث و آموزش برگرفته از آن بسيار می تواند در فرهنگ سازي موثر واقع شود.
در يک محیط صنعتی اگر مخاطرات موجود از چشم پرسنل درگير با فرآیند پوشانده شود هیچ گاه نمی توان انتظار داشت حساسيت آن ها نسبت به کاری که انجام می دهند متناسب باشد. در صورتی که اپراتور از خطر انفجار در اثر تخليه غیر اصولی یک مخزن آگاه نشود، نمی توان انتظار داشت که يک پروسه زمان بر و چند مرحله اي را که در نظرش زائد و وقت گير مي آيد قبل از تخلیه آن انجام دهد. بنابراین وجود روشنگري و در اختیار قرار دادن اطلاعات يکي ديگر از نشانه های استقرار فرهنگ بالاي ايمنی در سازمان است. ارتباط حتي باید فراتر از مرزهاي سازمان رود. این ارتباط به مفهوم تبادل اطلاعات و تعامل با سازمان هاي دولتي منطقه و حتي رسانه ها ي جمعی است. فاجعه بوپال يکی از مصاديق بارز این است که چطور عدم ارتباط صنعت با جامعه بيرون می تواند منجر به گسترش فاجعه شود.
3.انعطاف پذير بودن
در یک مجموعه با فرهنگ بالاي ايمني، سيستم باید به نحوي استقرار یافته باشد که حوادث یا اشتباهات کوچک منجر به حوادث بزرگتر و یا فجايع نشود به بيان ديگر در يک سیستم انعطاف پذير رخداد حدی از خطا و اشتباهات بدون آن که منجر به فاجعه شود قابل تصور است. به بيان ديگر سیستم ایمنی باید به گونه اي استقرار یافته باشد که در برابر يک خطا شکننده نباشد. نکته شایان ذکر در اين زمينه این است که منعطف بودن سيستم در برابر خطاها و حوادث کوچک نبايد در اثر زياد کردن سيستم های موازي ايمنی بوجود آمده باشد، بلکه بخاطر اينكه قائم به ذات نبوده و با نبود یا اشتباه يک فرد عملکرد آن تضعيف يا مختل نمی شود، انعطاف پذير شده باشد. در زمینه ایمنی نیز وجود انعطاف در ميان پرسنل و عدم وابستگي سیستم ها به فردی خاص ضروری بوده و يکي از نشانه ها ي وجود فرهنگ ايمنی است. زیرا در زمان حادثه و اضطرار همیشه عمل کردن به وظیفه شخصی خود و لا غیر کافی نیست. حادثه فیلکس بورو انگلستان در اثر اشتباهی که یک مهندس جایگزین، در طراحی یک لوله انجام داده بود رخ داد و منجر به کشته شدن 28 نفر در سال 1974 شد. در حالیکه در سیستمی سازمان یافته اشتباه یک فرد نباید این امکان را بیابد که به فاجعه تبدیل شود. انعطاف پذیری حاصل نمی شود مگر با آموزش مناسب. پرسنل باید توانایی انجام وظایف دیگران را در حالت اضطراری داشته باشند.
4.هوشیاری(مراقبت)
یکی از آفت ها ي بزرگ ايمني واحدهای صنعتي، رسیدن گردانندگان آن به اين باور است که واحد در سطحي از ايمني قرار دارد که دیگر امکان حادثه نيست. بنابراین يکي ديگر از شاخص هاي وجود فرهنگ ايمني در یک مجموعه هوشيار بودن مدیران و پرسنل نسبت به پتانسيل های محتمل یا موجود برای حوادث است. این نکته خیلی مهم است که اگر در اثر هوشیاری يکي از پرسنل موردی کشف شد فوراً اعلام و رفع شود. توجه نکردن يا به تعویق انداختن واکنش نسبت به اين موارد خود مي تواند منجر به کاهش حس هوشیاری و پیگیری پرسنل شود. واحدهايي با آمار بسیار خوب از نظر عدم رخداد حوادث بيش از همه در معرض خطر ناشي از بي توجهی و از دست رفتن هوشياري هستند. وظيفه مديران باز هم در اين مرحله تشویق و الگو بودن براي سایر پرسنل با هوشياری و پیگیری کوچکترین کاستی هاست. يکي از نشانه های بارز وجود هوشیاری در یک واحد صنعتي توجه جدی به تمرینات، مانورها، تعميرات پيشگیرانه و بازدیدهای دوره ای است.
5.عبرت آموزی
یکی دیگر از نشانه هايي که می تواند آشکار کننده سطح بالاي ايمني در یک سازمان يا واحد صنعتی باشد، درس گرفتن از حوادث و يا وقايع مخاطره آمیز است. اين خاصیت با خاصیت ارتباط آزاد که در بالا ذکر شد رابطه نزديکي دارد. چرا که تنها در صورت تحليل و ریشه يابی حادثه است که مي توان از آن درس گرفت.
با توجه به رشد صنایع در کشور و آمار نه چندان مطلوب ایمنی در این صنایع، لزوم ریشه یابی ضعف ها و کاستی هایی که منجر به رخداد حوادث صنعتی می شوند بر هیچ کس پوشیده نیست. راهکار جدید در زمینه کاهش حوادث فرآیندی تکیه بر ارتقاء سطح فرهنگ ایمنی در هر سازمان است. با توجه به راضی کننده نبودن وضعیت ایمنی، لزوم جدی گرفته شدن این مقوله در صنعت کشور ما نیز کاملا مشهود است. برای ارتقا فرهنگ ایمنی این مفهوم ابتدا باید به درستی شناسانده شود سپس برای بالا بردن سطح آن در صنایع کشور برنامه ریزی شود. باید توجه داشت که ایجاد تغییرات فرهنگی نیازمند برنامه ریزی دقیق و صبر و شکیبایی است، اما در صورت ایجاد چنین تغییراتی به طور قطع شاهد کاهش حوادث و فجایع در صنعت کشور خواهیم بود.
منابع
1- نقیبی، سید علی. شکری هاشم آباد، فاطمه. (1399). ایجاد فرهنگ ایمنی در سازمان با استفاده از مفاهیم فرهنگ سازمانی. پنجمین کنفرانس بین المللی پژوهش های کاربردی در علوم و مهندسی.
2- عبدالحمید زاده، بهمن. رشتچیان، داود. (1386). فرهنگ ایمنی مفاهیم، نشانه ها و جایگاه آن در صنعت ایران. دومین همایش ملی مهندسی ایمنی و مدیریت HSE .
3- INSAG, “Basic Safety Principles for Nuclear Power Plants”, International Nuclear Safety Advisory Group, IAEA, 1987.
4- A.Mengolini, L. Debarberis, “Safety Culture enhancement through the implementation of IAEA guidelines”, Reliability Engineering & System Safety, 2007.
01 اسفند 99
با سلام لطفا مقاله فرهنگ ایمنی را برای من ارسال شود